Trōia est in Asiā. Trōiae prōvinciae in Asiā sunt. In prōvinciīs Trōiae sunt silvae. In Trōiae terrīs sunt agricolae: Trōia est patria agricolārum. In terrīs agricolārum fźminae sunt in vīllīs.
Poźta narrat fābulam Aenźae. Aenźās cum fźminā Creūsa et familia hābitat in Asiā ; Aenźae patria Trōia est. Hecuba est Trōiae rźgīna; Aenźae fźmina est Hecubae rźgīnae fīlia. Creūsam Aenźās amat et amat Aeneam Creūsa. Aenźās et Creūsa et Trōiam amant; vītam in patriā laudant. Laudant et 5terrās prōvinciārum Trōiae.
Poźtae fābulam dź nautā Trōiae narrant. Dea Cytherźa nautam vocat ad Graeciam. Trōia in Asiā, Graecia in Eurōpa est. Nauta ad Graeciam nāvigat. In Graeciā est terra Lacōnica; Lacōnicae regīna Helena est. In Lacōnicā nauta Helenam rźgīnam spectat et amat. Rźgīnam occupat et cum rźgīnā 5ad Asiam nāvigat. Nauta et rźgina habitant in Asiā. Creūsa, Aenźae fźmina, est nautae germana.
Helena in oppidō Trōiā habitat cum Trōiae nautā; itaque rźginam vocāmus “Helenam Trōiae.” Nautam poźtae vocant Alexandrum. In Graciā lźgātī ab Menelāō Helenae virō ad terrās et oppida nūntium portant: “Helena rźgīna ā Graeciā ad oppidum Tōiam in Asiam cum 5Alexandrō nāvigavt!” Lźgātī vocant virōs Graeciae ad bellum contra Trōiam Graeciae virī bellum parant et ad Asiam nāvigant.
Priamus est vir Hecubae rźgīnae. Priamī lźgātī nūntium portant ad Trōiae prōvinciās. Lźgātōrum verba sunt “Virī Graeciae bellum parant in Trōiam et Asiam.” Itaque virī prōvinciārum auxilium portant ad oppidum Trōiam.
Ubi Graecī et Trōianī in Bellō Trōiānō pugnant, Elissa, Poenōrum rźgīna, in magnō oppidō in Phoenīcā habitat. Elissae virum Sychaeum vocāmus. Elissa Sychaeum amat; sed rźgīnae germānus, vir malus, cum Elissae inimīcīs Sychaeum obtruncat. Itaque rźgīna fugam parate et cum Annā germānā et 5multīs amīcīs ā Phoenīcā ad Āfricam nāvigat, ubi magnum oppidum aedificat. Poenī oppidum vocant Oppidum Novum. Oppidum Novum magnum et pulchrum est.
Sed in Āfricā est magnum perīculum: ferī Āfricānī spectant Oppidum Novum in agrō Āfricānō; advenās Poenōs nōn amant. Itaque bellum parant 10contrā Elissam et amīcōs. Āfricānī multī, Poenī paucī sunt; miserae rźgīnae perīculum est magnum.
Longam fābulam dź Aenźā narrat poźta magnus Vergilius: Aenźās fīlius deae Cytherźae est et Anchīsae Trōiānī. Post Bellum Trōiānum deī Anchīsam cum familiā vocant ad Hesperiam terram. Itaque Aenźās cum Anchīsā et fīliō Ascaniō et amīcīs et servīs fugam parat et super altum nāvigat. Sed ā 5viā longź ab Hesperiā errant et ad Elissae rźgīnae oppidum in Āfricam nāvigant.
Bona rźgīna Aenźam cum amīcīs ad cźnam bene et amīcź vocat. In cźnā Aenźam interrogat de Bellō Trōiānō. Et ubi Aenźās fābulam narrat Ellisa pulchrum virum Trōiānum misźre amat.
10 AENŹĀS: “Fābula, rźgīna, dź Bellō Trōiānō et dź nostrā viā super altum longa et misera est, et verba nōn bona sunt, sed liberź narrō.”
Aenźās rźginae et amīcīs fābulam dź Bellō Trōiānō narrābat: “Graecī bellum parābant contra Trōiam et ad Asiam nāvigābant. Diū pugnābant, sed oppidum nōn occupābant. Dźnique, post multōs annōs, magnum equum ligneum aedificābant. Equum dōnum deae Minervae vocābant. Deinde ā 5nostrō oppidō nāvigābant quasi ad Graeciam; sed profectō nāvigia post īnsulam vīcīnam Tenedum cźlābant.
“Trōiānī latī clāmābāmus, Nostra est victoria! Cum ferīs Graecīs nōn iam pugnābimus! Equus ligneus profectō est dōnum diīs nostrī oppidī, et equum per oppidī portā portābāmus. 10 “Sed equus multōs Graecōs in uterō cźlābat. Itaque ubi Somnus oculōs nostrōs caecābat, Graecī ex equī ligneī uterō źvolābant per oppidum et lātź longźque Trōiānōs obtruncābant. Sīc Trōiānōs superābant Graecī.”
Poźtae fābulam dź nautā Trōiae narrant. Dea Cytherźa nautam vocat ad Graeciam. Trōia in Asiā, Graecia in Eurōpa est. Nauta ad Graeciam nāvigat. In Graeciā est terra Lacōnica; Lacōnicae regīna Helena est. In Lacōnicā nauta Helenam rźgīnam spectat et amat. Rźgīnam occupat et cum rźgīnā 5ad Asiam nāvigat. Nauta et rźgina habitant in Asiā. Creūsa, Aenźae fźmina, est nautae germana.
Vir Trōiānus Poenae rźgīnae fugam ex Trōiā narrabāt: “Fuimus Trōiānī, fuit Trōia. Nunc ad oppidī portam ambulāvimus. Anchīsźs claudus erat et nōn bene ambulābat. Itaque Anchīsam claudum umerīs portābam, et parvus Ascanius Creūsaque post ambulābant. Iam ante portam stetimus, et fźminam 5meam expectābam; sed ibi nōn erat Creūsa. Saepe clamābam, Creūsa! Ubi, Creūsa, es, aut quō ambulāvistī? Nōnne ambulābās cum familiā? Num dź viā errāvistī? Rūrsus in oppidum volāvī, ubi in viīs perīcula multa et mala spectābam, sed Creūsam nōn spectāvī. Dźnique Creūsae umbram super terram spectāvī.
10 “Sōlātium miserō virō dedit: Bona Dea, Aenźa, tuam fźminam hīc in Asiā servat. Deae famula semper erō. Sed cur stās? Anchīsźs fīlium ad portam expectat. Expectat Trōiānōs et Hesperia, ubi nova fźmina, rźgīnae fīlia, erit tua.
“Ā portā ad nāvigia ambulābāmus miserī. Nunc via nostra, nostra fuga, 15erat ad Hesperiam. Sed Hesperia ubi erat? Utrum in Eurōpā erat annōn? Ignorābāmus; sed interim ad Thrāciam super altum secundīs ventīs nāvi- gābāmus.”
Aenźās Trōiānōrum fugam ab Asiā ad Thrāciam narrābat: “Trōianī cum Graecīs pulchrź pugnāverāmus, Graecī autem Trōiānōs superāverant. Nunc in Thrāciā erāmus, quō ab Asiā nāvigāverāmus. Thrāciae dominus socius populī Trōiānī diū erat, inter populōs enim erat amīcitia; itaque Polydōrus 5Priamī fīlius hūc ante bellum nāvigāverat cum multō aurō. Priamus Polydōrum dominō Thrāciae mandāveret verbīs bonīs: Sī ferī Graecī Trōiam occupā- verint, nōn occupābunt et aurum, nam meus fīlius aurum servābit salvum.
“Ut locus bonus erat, Hic, clāmāvī, oppidum nosturm novum aedifi- cābimus! Portābant Trōiānī sacra dōna deīs, itaque āram aedificābam. Sed 10ubi in virgulta unde rāmōs ad āram portābāmus ambulāveram, magnam malum spectāvī: rāmōs ad āram portābāmus ambulāveram, magnum malum spectāvī: rāmī cruentī erant! Ibi erat et umbra miserī Polydōrī. Paucīs verbīs miseram fābulam narrāvit: sacer Thrāciae dominus Polydōrum ob- truncāverat atque aurum occupāverat. Virgulta in sepulcrō Polydōri erant.
“Anchīses Trōiānōs convocāvit: Hīc nōn stābimus; ad Crźtam nāvigā- 15bimus, patriam antīquam unde antīquī Trōiānī ad Asiam migrāvźrunt. Deī Trōiānōs ad Crźtam vocant. Ibi oppidum nostrum aedificābimus.”
Fugam Trōiānōrum Aenźās semper narrābat: “In Crźtā laetī oppidum aedificāvimus, sed frustrā. Caelī īra in populum Trōiānum ā deīs semper dźmōnstrābātur, nam frūmentī inopiā pestilentiāque labōrābāmus. Tum in meīs somnīs deī Trōiae dź caelō volāvźrunt atque auxilium dedźrunt, viam 5enim ad Ītaliam dźmōnstrāvźrunt: Ītalia vocātur Hesperia; in Ītaliā Trōia nova ā Trōiānīs aedifcābitur.
“Ut super altum ergō nāvigābāmus, magnā procellā ad īnsulam portābāmur Ubi Harp’ae, mōnstra dīra et fera, habitābant. Fźminae foedae erat, at magnīs ālīs volābant. Atque ut cźnam parābāmus dź caelō dźvolāvźrunt et 10cibum rapidź occupāvźrunt et tum altź āvolavźrunt. Rūrsus cibum parāvimus rūrsusque advolāvźrunt Harp’iae, parātī autem erāmus, nam tźla occupāve- ramus. Diū cum Harp’iīs pugnābāmus at dźnique mōnstra in fugam nostrīs tźlis dabantur. At īram ut āvolābant dźmōnstāvźrunt, et mala verba fātidica ā Harp’iārum dominā clāmābantur: In Ītaliam nāvigābitis, sed magnā 15inopiā ante labōrābitis itaque et mźnsās vestrās dźvorābitis.”
Aenźās Elissam fābulā iuvābat: “Ab Harp’iārum īnsulā ad Hadriam nāvi- gāvimus, unde, ad Źpīrum mīrā fāmā vocātī sumus: captīvī Trōiānī Andro- macha et Helenus dominī Źpīrī nōminātī erant! Iuvābāmur quod grāta fāma erat vźra; mox Andromacha nostrōs ad rźgiam benīgnź vocāvit, ubi Anchīsae 5Ascaniōque dōna multa et mangna dedit. Helenus Andromachae vir erat fātidicus nōtus, itaque animōs nostrōs vźrīs verbīs cōnfīrmābat atque grātum cōnsilium dź viae perīculīs dedit; Ad Heperiam nāvigātōte circum īnsulam Siciliam, nam inter Ītaliam Siciliamque sunt dīra mōnstra vorantur nautās ex nāvigiō occupat; hinc ut aquae ā secundō mōnstrō vorantur 10nāvigia pessum dantur. Fretum ergō źvītātōte et nāvigātōte circum Siciliam. Źvītātor et Sicilianum mōnstrum Polyphźmus; multōs enim virōs Graecōs iam dźvorāvit.
“Sīc nāvigābāmus ergō ut cōnsilium ab Helenō datum erat. Sed ut prope Siciliam nāvigābāmus ā miserō nautā ad ōram vocātī sumus: Servāte, 15Trōiānī, miserum Graecum! Cum Ithacae dominō ad Siciliam nāvigāvī, sed in nostrā fugā ubi Polyphźus multōs sociōs dźvorāverat et a nostris caecātus est ab amīcīs erravī; itaque cum dominō ab īnsulā nōn nāvigāvī. Ut miser clāmābat Polyphźmus ad ōram ambulāvit, mōnstrum dīrum foedum magnum caecum. Statim nāvigāvimus ab īnsulā; Graecum servāvimus et nāvigiīs nostrīs portābāmus.
20 “Post Anchīsźs, heu, animama expīrāvit; sepulcrum in Siciliā est. Tum ad tuum, rźgīna, rźgnum in Āfricam magnā procellā portātī sumus.”
Trōiānī procellā ad oppidum Carthāginem portātī sunt. Procellam excītāverat dea Iūnō rźgīna caelī; nam Iūnō Aenźae Trōiānīsque semper inīmica, Dīdōnī Poenīsque semper amīca erat. Atque nunc ad deam Venerem Aenźae mātrem advolat. Inimīcitiam dissimulat simulatque amīcitiam: "Tuum Aenźān amātō 5Dīdō mea et in rźgnō Pūnicō servāto. Hīc semper habitantō Trōiānī; dabō meum oppidum Carthāginem Trōiānīs tuīs.” In fātidicō animō autem putābat, “Sī Aenźās Trōiānīque in Ītaliā oppidum aedificāverint, ōlim Bellum Pūnicum in Carhtāginem parābunt Rōmānī. Sīn autem ad Ītaliam nōn nāvigāverint sed hīc habitābunt, Dīdōnī auxilium bonum dabunt contrā 10Āfricānōs Poenīs inimīcōs. Fātīs quidem vetor, at temptābō.” Sīc putābat quod Dīdō Poenīque Iūnōnī cārī erant.
Iūnōnis cōnsilium Venerī grātum est, sīc enim Aenźās fīlius cārus interim tūtus erit. Itaque Cytherźa Iūnōnī auxilium dat. Ascanium occupat Venus et cum nepōte in caelum volat; interim in terrā in Ascaniī locō fīlium 15Amōrem, Aenźae frātrem collocat. Dīdō parvum Ascanium amābat itaque misera Amōrem, falsum Ascanium, in gremiō collocāvit. Ut amor ā gremiō in animum volāvit ubi flammās excītāvit, rźgīna Aenźam miserź amāvit. Atque Dīdōnem, quod bona pulchraque erat, amāvit vir Trōiānus.
Ā Trōiānīs Poenī, ā Poenīs Trōiānī, iuvābantur: Trōiānī in Poenōrum oppidō habitābant atque cum Poenīs bellum in ferōs Āfricānōs parābant.
Laetus in Dīdōnis rźgnō Aenźās cum Trōiānīs habitābat, laetus cum Poenīs oppidum novum aedificābat. Magnus rźgīnae amor pectus occupāverat: nec iam pietās nec virtūs, nec Fātōrum imperia nec nūmina deōrum in animō erant.
5 Iarbās rźx Āhfricānōrum Dīdōnis amōre miserź agitātus est, at rźgīna rźgnem nōn amāvit. Itaque amor in īram mutātus est atque propter īram bellum in Poenōs parābat. Iarbae fāma dź Dīdōnis amōre nuntiāta est: nunc rźgīna Aenźam amābat! Rźx fīlius Iovis erat, itaque ad āram deī advolāvit et auxilium postulāvit: “Ubi nunc, ō mī pater et meī rźgnī auctor, est tuus 10amor Iarbae? Dīdōnī locum in meīs terrīs dedī oppidō idōneum, sed grātiam multōrum bonōrum nōn dźmōnstrāvit rźgīna. Atque modo nāvigāvit ad Elissae rźgnum Trōiānus hospes, vźrus Veneris fīlius, nōn virvirum sine virtūte nōn vocō virum vźrum. Tum Cupīdō frātrem iūvitet nunc Aenźās 15in oppidō Carthāgine habitat, novus rźgnī dominus! Nisi tuum fīlum iuvābis, frūstrā ad tuās ārās fricānī portāmus mūnera sacra.”
Statim Iuppiter īrātus Mercurium vocat: “Rapidź advolā, fīlī, in fricam, et ad Veneris fīlium imperium Fātōrum et meum portā: statim nāvigātō in Hesperiam, quō Fāta Trōiānōs vocant. In fricā cessat, fźminae captīvus, 20nam antīqua cupīdō bonae fāmae et decoris et laudis et glōriae cum Anchīsae memoriā cūrāque Ascaniī ā virō āvolāvit. Statim nāvigātō, statim.”
Ubi Mercurius imperia Iovis Fātōrumque portāverat Aenźās timōre nūminum occupātus est. Trōiānōs convocāvit: “Ad lītus properāte, virī, et omnia fugae idōnea parāte, mox enim nāvigābimus. Omnia autem clam parātōte, nam imperia deōrum Dīdōnī nōn grāta erunt. Et quamquam Poenōs virtūte 5superāmus, Poenī nostrōs numerīs superant.”
Interim ācribus cūrīs animus Aenźae labōrat. Elissam miserź amat, at amor rźgīnae cum deum timōre, cum pietāte, cum decoris cupīdine in pectore pugnat. Atque quōmodo Elissae imperia Iovis nūntiābit?
Mala fāma autem ad Dīdōnem iam advolāverat: Trōiānī ad lītus proper- 10ābant atque fugam parābant. Īra cum amōre in rźgīnae pectore pugnābat. Īrāta ad virum Trōiānum volāvit, et ācribus verbīs Aenźam vocāvit: “Ubi nunc, Aenźa, est tuus amor Dīdōnis? Trōiāōs tuōs servāvī iūvīque ubi ā dīs aquārum in altō paene pessum datī erātis. Dominus in meō rźgnō vocāris. Num nunc, ingrāte, ā meō oppidō nāvigābis? Scīlicet vir 15es dīgnus cūrā Fātōrum!” Nec stetit nec Aenźae verba exspectāvit, sed īrātź rursus in rźgiam ambulāvit.
Trōiānī iam fugam parāverant, iam nāvigiīs celeribus super altum nāvi- gābant. Statim nāvigāverant, itaque nōn omnia tźla Aenźae vestīmentaque in nāvigiī erant.
20 Tum Dīdō Annam sorōrem advocāvit: “Memoria sacrī Trōiānī et amōris foedī pessum dator. Aedificābō magnum rogum quō tźla Aenźae vestīmen- taque portābō. Ibi omnia, vestīmenta et tźla cum amōris ingrātī memoriaā, ignī dabuntur et flammīs vorābuntur!”
Elissa ingentem rogum vocāvert fūnus magicum amōris vel dīs īnferīs sacrum mūnus; sed erat mors in tristī rźgīnae animō. Itaque Dīdo ante āram Iūnōnis steterat et “In extrźmā vītā, Iūnō,” clāmābat, “in mediā morte tuum nūmen vocō: dźhinc nihil amīcitiae estō inter Poenōs et Trōiānōs, impium 5populum: semper hostźs suntō gentźs nostrae, semper pugnantō nepōtźs et prōlźs.” Tum rźgīna in summō rogō cum Aenźae vestibus et gladiō reliquīsque tźlīs stetit; tum virtūtem audācem dźmōnstrāvit: Aenźae gladium occupāvit et suum pectus vulerāvit et animam exspīrāvit.
Interim in mediō marī Aenźās cu Trōiānīs ad Siciliam celeriter nāvigābat. 10Spectābat lītus Āfricae ubi flammae, ut ignis ācer rogum in arce occupāvit, ad caelum volābant. Timor dolorque Trōiānī pectus miserź occupāvit.
Tum ad Siciliam in rźgnum amīcī Acestae, ubi Anchīsźs animam exspī- rāverat, Trōiānī nāvigāvźrunt. Acestźs fīlius erat Segestae Trōiānae fźminae (ad Siciliam ante nāvigāverat Segesta, fugā perīculōrum bellī Trōiānī) et 15Crīmīsī, nūminis amnis Siciliānī. Ibi, ut Trōiānī fūneris mūnera animae patris Anchīsae dabant, pars fźminārum “Satis terrārum spetāvimus,” pūtāvit, “mariumque satis; ubs nostra hīc aedificātor!” Tum ignem in nāvīs portāvźrunt, unde nāvźs flammīs occupātae sunt. At Iuppiter, ubi ad Aenźae vocātus erat, imbrem mangum de Caelō dedit, itaque pars nāvium servāta 20est.
Rūrsus in marī Trōiānī nāvigābant; dź fźminīs paucae cum virīs nāvigā- verant, multae autem in Acestae rźgnō steterant. Dźnique Aenźās ad oppidum Cūmās in Ītaliam nāvigāvit.
In oppidō Cūmīs Sibylla nōmine Dźiphoba habitābat in templō ubi erat deī Apollinis magna adźs. Apollō, quod puellam Dźiphobam olim amābat, Sibyllae prō amōre dederat dōnum immortālitātem. Deus autem immemor quod amōre aredźbat et Aurōrae exemplum memoriā nōn tenźbat secundum 5dōnum Dźiphobae nōn dedit; Sibylla nōn mānsit semper iuvenis. Itaque nunc erat parvula vetula, per multōs enim annōs vīta et anima miserae veterī iam permānsit.
Apollinis aedźs ā nōtō Deadalō aedificāta erat. Ā Minōe Crźtae rźge Labyrinthō cum Īcarō fīliō retentus erat, unde tamen fugam parāverat: per 10caelum modo fuga patźbat, itaque pennās cźrā miscuit et sīc alās fugae idōneās parāvit. Ubi parātī erant volāvźrunt et pater et fīlius; sīc ā Labytinthō et ferō inimīcōque dominō līberātī sunt. Sed ut Īcarus patris cōnsilī immemor prope sōlem altź volāvit cźra tabuit et mors in mediō marī īnfźlicem puerum mox occupāvit. Pater ut fīlium nōn iam vidźbat diū prope mortis locum 15manźbat “Īcare!” que clāmābat, tum tristis ad Siciliam, deinde ad oppidum Cūmās volāvit, ubi in summā acre novam aedem decore mīram Apollinī aedificāvit, nam grātium salūtis deō salvātōrī dźmōnstrābat. Aedis in portā caelāvit fābulam dź foedō mōnstrō Mīnōtaurō, virō ingentī cum taurī capite. Mīnōtaurus in Labyrinthō habitābat, ubi Mīnoīs imperiō līberōs Atticōs, et 20puerōs et puellās, devorābat. Sed Thźseus vir Atticus iūtus est ab Ariadnā Mīnōis fīliā pulchrā, ac sīc Mīnōtaurum obtruncāvit et iuvenźs servāvit.
Reliquam fābulam et dź fugā per caelum Daedalus caelāvit, sed ut Īcarī figūram caelābat pater cūrā dolōreque occupātus est itaque cessāvit.
Nunc Aenźās cum fīdō amīcō Achāte ad Sibyllam in templum celeriter 25ambulābat.
Ut Aenźās diū stābat et aedis portam formā mīram spectābat, Sibylla “Nōn spectācula, Aenźa, tempus poscit,” clamāvit, “sed, sī ōrācula petis, mūnera sacra deō Apollinī grāta! Post ad aedem accźde.” Tum, ubi Trōiānī sacra in ārā posuerant, Dźiphoba Aenźam in aedem dūxit, ubi ōrācula deī ducī 5Trōiāno dedit: “Maris perīculīs iam labōrāvistī, sed terrae perīcula magna dīraque manent. Bella, horrida bella videō! Causa bellī secunda Helena erit; erit et secundus Achillźs.”
Ad Apollinis verba Aenźās “Ad bella iam parātus sum,” Sibyllae respondit, “sed ante ad Dītis rźgnum accźdam, ubi Anchīsźs cārus parźns fīlium 10exspectat. Nōnne illūc dźdūcar, ut Orpheus vel Pollūx, ut Thźseus vel Herculźs? Omnźs parźs, omnźs deum prōlźs sumus, dīgnī auxiliō tuō.” Dźiphibae respōnsum “Illuc” erat “nōn dźdūcźris, ō Veneris fīlī, nisi ante aureum rāmum in silvā petīveris et hūc portāveris, mūnus pulchrae Prōser- pinae.”
15 Aenźās ut in silvam discźdźbat geminās columbās vidit, avīs Venerī dea sacrās. Māter columbas ad fīliam mīserat dūcźs. Itaque Aenźam dūcźbant, et mox in silvā aureum rāmum magnō gaudiō vīdit occupāvitque dź arbore ac ad Sibyllam portāvit. Deinde cum Dźiphobā ante ārās sacra mūnera Hectatae Prōserpinaeque dedit atque Dītī, multa animāla nigra. Statim 20magnō cum fragōre silvae campīque omnźs mōvźbuntur et vīsum est iter per terram ad Dītis rźgnum, quō Dźiphobā Aenźam dźdūcźbat. Incźdźbant obscurī sub nocte per umbram perque aedīs Dītis vacuās est inānia regna, pariter ut incertam lūnam maligna sub lūce est iter silvīs, ubi caelum condidit umbrā Iuppiter.
Vergilius poźta ubi fābulam dź Aenźae fugā incīpiźbat auxilium ā Mūsā, sed ubi dź Dītis rźgnō ā deīs īnferīs, petīvit. Deum auxiliō omnia sub terrā aspexit et in fābulā narrāvit.
Aenźās ut cum Sibyllā duce ad Orcī līmen accessit mala nūmina vīdit 5Cūrārum Morbōrumque et Famis Egestātisque, terribilium formārum. Hīc erant et Mors et Labor et Somnus Mortis frāter, tunc malōrum Gaudiōrum et dźnique Bellī Caedium ferōrum animae. Aspiciźbantur et mōnstra, Centaurī Scyllaeque biformźs et centumgeminus Briareus ac bźlua Lernae Chimaeraque, Gorgonźs Harp’iaeque et forma tricorporis Gźryonis umbrae. 10Aenźās pugnam incīpiźbat, sed virō Sibylla “Nōn vźra” praecźpit “mōnstra sunt, sed mōnstrōrum umbrae omnźs.”
Tum ad locum accessźrunt ubi Acherōn amnis in Coc’tum fluit propinquus Stygiae palūdī. Hīc multitūdō animārum virōrum fźminārumque et puerōrum puellārumque in rīpā stābat. Mūnera sepulchrī frūstra exspectābant, nam 15hominźs sī sepulchrō carent trāns amnem nōn prōcźdunt. Portitor Charōn, deus hominī veterī foedōque similis, ubi aureum rāmum aspexerat Aenźam Sibyllamque trāns amnem nōn celeriter portāvit, ubi Cerberus canis trīceps portam servābat. Anguźs ingentī Cerberō prō iubā erant. Dźiphoba autem offam medicātem ācri canī praebuit et Cerberum ubi offam vorāverat somnus 20occupāvit.
Trāns amnem ad locum accessźrunt ubi iūdex Mīnōs Crźtae rźx mortuōs iūdicat. Locō fīnitimī erant Campī Luctuōsī, quō hominźs accźdunt ubi dolōre amōris cōnfectī sunt. Hīc per altās silvās campōsque lātōs errant ambulantque tristźs et post mortem. Nunc inter miserās umbrās fźminārum 25Aenźās aspexit formam nōtam.
Inter fźminārum infźlīcium umbrās in Campīs Luctuōsīs Dīdō errābat silvā in magnā. Forma rźgīnae nōn clāra erat, sed vidźbātur ut lūna nova per nūbīs vidźtur. Pius Aenźās dźmīsit lacrimās dulcīque amōre Elissam appel- lābat: “Īnfźlix Dīdō, vźrus nūntius ergō vźnerat? Fūneris heu causa fuī? Per 5sīdera iūrō, per superōs et nūmina īmā sub terrā, invītus, rźgīna, tuō dź lītore cessī.” Plūs verbī incipiźbat, sed Dīdō verba nōn audiźbat, nec mōvźbātur. Dźnique discessit atque inimīca refūgit in nemus umbriferum, cōniunx ubi pristinus rźgīnae respondet cūrīs aequatque Sychaeus amōrem.
Dźnique Sibylla Aenźam in locum dūxit quō bellō clārī post mortem 10cźdunt. Hīc et amīcōs et hostīs invźnit, sed morte miserź mūtātī erant. Graecōrum animae ut virum Trōiānum aspexźrunt magnō cum timōre fūgźrunt, Trōiānōrum autem ad Aenźam convźnźrunt et multa et dź bellō et dź fugā perīculōrum rogābant. Ut verba Aenźae audiźbant, Dźiphoba “Cūr stās?” clāmāvit, “Hīc locus est ubi via finditur: pars Dītis magnī sub 15moenia tendit, iter nostrum ad Campōs Elysiōs; pars malōrum exercet poenās et ad impia Tartara mittit.”
Itaque Aenźās, ubi loca sacra in īmō Erebō quō discźdunt malī et ubi in aeternum continentur aspexerat, cum duce Sibyllā ad Campōs Elysiōs pervźnit, ubi inter bonōrum animās cārī patris Anchīsae umbram dźnique 20repperit. Fīliō multās animās dźmōnstrāvit vītae in terrā ante mortem nōn memorīs, Lźthaeā enim aquā mūtātī sunt et nihil memoriā tenźbant. Ubi Aenźās animārum nōmina rogāvit, pater “Nunc umbrae sine nōmine sunt,” respondit, “sed ō1im prōlźs tuī erunt, ducźs tuae gentis.” Et fāta Populī Rōmānī fīliō aperuit.
Rźx vetus Laurentiōrum Latīnus vocātus est. Latīnus fīlius erat Faunī fātidicī deī, Sāturnī nepōtis. Rźgī fīlī dźerant; Latīnus autem et Amāta uxor ūnam fīliam habuźrunt nōmine Lavīniam, pulchram virginem septendecim annō- rum. Amāta Lavīniam fīliam Rutulōrum prīncipī in mātrimōnium prōmīsert. 5Turnus (nam ita vocātus est prīnceps) vir magnā virtūte erat et laude dignus et Amātae grātus cārusque. At Latīnus Turnum nōn magnī faciźbat quod verba fātidica audīverat ubi ōrāculum Faunī parentis fāta praeciźbat: “Nihilī, mī fīlī, fac mātrimōnium Latīnum, Lavīniae tuae veniet enim vir externus. Per hopitem nōmen nostrum ad caelum volābit atque nepōtźs 10nostrī omnīs populōs lātō imperiō rźgent.” Latīnō ergō Rutulus prīnceps vir magnae grātiae nōn ertat.
Interim Aenźās quīnque amnīs erebī relīquerat et trāns sextum, flūmne magnā lātitūdine, portābātur ad superās terrās. Deinde cum sociīs ad Latinum octō nāvibus nāvigāvit. Ut in lītore cźnābant, locō ubi mźnsae dźerant, 15cibum in pānibus prō mźnsīs posuźrunt. Ut pānźs post cźnam vorābant, parvus Ascanius tum clāmāvit: “Heus, etiam mźnsās consūmimus?” Stātim verba foedae Harp’ae in Aenźae animum vźnźrunt cum paucīs verbīs fātidicīs Anchīsae parentis et laetus clāmāvit, “Pervźnimus, dźnique pervźn- imus in Heperiam terram, ubi urbem novam aedificābimus!”
20 Deinde Aenźās centum fortīs lźgātōs, virōs etiam bonō cōnsiliō, ad Latīnī oppidum Laurentium mīsit, ut interim reliquī Trōiānī castra in lītōre mūniź- bant. Latīnus rźx, homō animī, lźgātōs Trōiānōs amīcź accźpit et in rźgiam, ubi in mediīs propinquīs et sociīs amīcīsque stābat, convocāvit, nam ōrāculī memor semper etat et verba dź fīliae mātrimōniō memoriā tenźbat.
Latīnus per Aenźae lźgatōs rźgī Trōiānō pācem cum Laurentiīs mātrimōni- umque Lāvīniae fīliae amīcź praebuit, atque Trōiānīs singula dōna addidit centum equōs, Aenźae autem dōnum duplex, duōs equōs acrīs, ambōs prōlem Sōlis equōrum. Equōs mīrōs magnā pecūnia ā Circā Sōlis fīliā źmerat.
5 At Iūnō, semper Aenźae Trōiān.isque inimīca, saevā īrā commōta est et Furiam ad Amātam mīsit Latīnī uzōrem mātremque Lāvīniae, ubi anguem in rźgīnae pectore posuit, deinde ad Turnum Rutulōrum ducem, ubi flammās in animum immīsit; dźnique in Trōi/nōs āvolat. Itaque Ascanius cervum mansuźtum interfźcit cārum Silviae fīliae pastōris prīmī Latīnī rźgis. Silviae 10frātrźs cum Ascaniī sociīs pugnāvźrunt, unde bellum inter Trōiānōs Latīn- nōsque inceptum est.
Bellī sociōs igitur Aenźās petźbat et ad Palātium montem (posteā ūnum ex septem montibus urbis Rōmae) ambulāvit, ubi Evandrum rźgem invźnit. Evander auxilium prōmīsit, tum Aenźam ad āram magnam Herculī sacram 15Tiberī amnī propinquam dūxit ibique ūnum dź Herculis duodeciim labōribus rźx rźgī praecźpit:
“Memoriam beneficiōrum semper servāmus, ut vidźbis, itaque āram posuimus magnā cum grātiā Herculis auxiliī, multīs enim perīculīs ab Iovis fīliō exemptī sumus. Hīc in spźluncā habitābat Cācus mōnsturm ingźns 20sźmihomō, fīlius Vulcānī deiī. Herculźs veniźbat ab Gźryonis īnsulā unde sexāgintā et trźcentās bōvźs agźbat, et ut ad locum nostrum accesit prope amnem somnō superātus est. Herculī ut dormiźbat Cācus nōnāgintā ex bōbus dźmpsit caudīsque in spźluncam trāxit ibique condidit. Sīc vestīgia omnia nōn intrō sed ex spźluncā tendźbant. Herculźs ut nōnāgintā non 25repperuit damnumque mente nōn comprehendit cum reliquīs bōbus dūbius in animō discźdźbat, ubi bōvźs in spźluncā mūgīvźrunt itaque Cācum prōdidźrunt. Herculźs post magnām pugnam ingentem montem in Cācum inźcit et sīc mōnstrum cōnfźcit.”
Etrūscī in Asiā ōlim habitāverant, unde in Ītaliam iter longum difficileque fźcerant; eō tempore ubi Aenźās in Latium pervźnit eōrum rźx Mezentius ille erat. Is rźx autemut vir summā crūdźlitāte saevitiāque erat ā gente Etrūscā źiectus erat. Iuvenem Pallantem Evandrī fīlium Etrūscī rźgem post 5dźligźbant; hoc autem vātźs sacer prohibuit aperuitque fāta hīs vervīs: “Nźminī Ītalōrum trāditōte tantum rźgnum.” Itaque Evander Aenźae prae- cźpit: “Ut iam rźx es Trōiānōrum, sīc dux Etrūscōrum estō; ad castra Etrūsca cum Pallante accźde; ibi ubi ducem novum petunt onźs magnō cum gaudiō talem virum recipient.”
10 Trōiānus dubius erat, at subitō mīrum signum ā Cytherźā mātre eī datum est: et fullmen vīsum est et Etrūscus tubae per caelum mūgīvit clangor. Dźnique in caelō aspexźrunt omnźs arma clāra et formā mīra. Haec arma Venus Vulcānī uzor ā virō accźperat et mox fīliō trādidit. Clipeus praecipuź mīrābilis erat, nam in eō deus decora Rōmānōrum ā temoribus Rōmulī 15Remīque usque ad Augustī triumphum źnarrāvit. Aenźās ergō sīs fźcit ut Evander monuerat: ad Etrūscōs accesit et hōs fźcit sociōs et amīcōs populī Trōiānī.
Interim Turnus cum Latīnīs castra Trōiānōum oppgnābat et ut castrī ā Trōiānīs prohibźbatur ad nāvīs cum igne accessit. Quod arborźs autem 20unde eae nāvźs factae erant in?idā monte Magnae Mātrī sacrōsteterant dea timōre commōta est et ad Iovem properāvit, ubi illud ab eō poposcit: “Dź flammīs, fīlī, meās arborźs servā!” et hic respondit: “Cōnfīrmāre, māter; servābuntur atque in Nymphās mūtābuntur.” Et statim, ut Turnus Latīnīque magnō timōre mīrāculum aspiźbant, omnis nāvis Nympha maris facta est.
25 Hae Nymphae novae eō ubi Aenźās Pallāsque cum novīs soci ad Latium nāve Etrūscā nāvigābant accessźrunt et dź castrōrum perīculō illum monuźrunt ac navīs impulźrunt. Turnus interim clāmābat: “Sine nāvibus hostźs nunc fugae cōpiā carent!” et semel et iterum Latīnōs contrā Trōiāna castra dūxit.
Tum cum Aenźās etiam in marī erat Turnus cum sociīs Latīnīs castra rōiāna oppugnābat et ubi Trōiānī decoris cupīdine occupātī sunt et portam castrō- rum aperuźrunt intrāvit; tum cum porta iterum clausa erat Turnus ūnus sine reliquīs sociīs inclūsus et paene captus est. Etsī magnā cum virtūte 5pugnābat, pār tamen tot hostibus nōn erat atque tandem postquam in Tiberim dźsiluit per amnem nāvit et ad sociōs et ad salūtem.
Aenźās Pallāsque ubi cum Etrūscīs pervźnźrunt auxilium Trōiānīs dedź- runt et Latīnī cźdźbant et fūgźrunt. Sed victōria dolōre mixta est, nam Pallās, postquam cum Lausō Mezentī fīliō pugnāvit, ā Turnō interfectus 10erat. Pallantī iuvenī fuerat cingulum aureum mīrā formā; hoc eius corporī cźpit Turnus et habźbat servāvatque.
Deinde Mezentius (nam Etrūscus contrā Etrūscōs cźterōs tamen prō Turnō ille rźx pugnābat) ab Aenźā vulnerātus et paene cōngectus est, sed Lausus patrem clipeō servāvit. At pius iubenis postquam Mezentium ź proeliō źdūxit 15ab Aenźā interfectus est; cārī fīlī corpus ad parentem portātum est. Vetus Mezentius simul atque hoc vīdit equō in proelium volāvit, ubi Aenźam petźbat. Mezentius cum Aenźā ubi eum repperit fortitier pugnāvit; ab hōc tamen cōnfectus est ile. Mors et patriset fīlī Aenźam ftīstem fźcit, nam ille etsī malus erat fīlium sīc amāverat ut Aenźās Ascanium et hic erat pulcher 20et iuvenis et fortis tamquam Pallās fuerat.
Postquam hōc secundō quoque proeliō Latīnī superātī et paene victī sunt animī eīs dźficiźbant, et Trōiānī Latīnīque pacem effźcźrunt illā condīciōne: “Pugnantō ducźs ambō; victor rźx suōrum populōrum vocātor.” Sed Iūturna dea, Turnī soror, mortem frātrī timit et Rutulīs clāmāvit: “Num prō 25omnibus, Rutulī, pugnābit Turnus ūnus? Nisi eum iūveritis virī nōn iam vocābiminī!” Itaque tum cum pugna inter ducźs singulōs iam incepta erat pācem rūpźrunt Rutulī et lātź longźque cum Trōiānīs pugnābant, sed hī illōs vincźbant.
Tandem Aenźās cum Turnō convźnit. Ubi rźgźs diū et ācriter pugnābant 30cecidit hic et ab illō victus est. Aenźās misericordiā paene mōtus est, at simul atque cingulum Pallantis aspźxit īrā occupātus est et Rutulum interfźcit.
Tum cum et Aenźās ab urbe dicesserat et Dīdō sź interfźcerat Carthāgō et rźge et rźgīnā carźbat. Tribus post annīs invāsźrunt Africānī rźgnum ita sine duce atque Iarbās rźx postquam rźgiam occupāvitin soliō sźdit et sźcum “Nunc ego,” inquit “misera Dīdō, istūc mź recźpī unde totieźns ā tź źiectus 5sum.” Ut Poenī hūc et illūc fugiźbant Anna Elissae soror partem cīvium convocāvit et cum hīs ūnā nāve ad Melitam īnsulam nāvigāvit, ubi rźx omnīs hosptiō accźpit. At tertiō annō postquam Anna hūc pervźnit Pygmaliōn frāter cum multīs āvibus ad īnsulam nāvigāvit ad Melitae rźgem accessit sorōremque bellō petīvit. Rźx Annae “Nos nōn sumus” inquit “ad bellum 10cum tot hostibus parātī; tū ergō hinc fuge!” Iterum in marī fugam petīvit Anna et tandem ad lītora Latīna forte pervźnit.
Iam pius Aenźās rźgnō fīliāque Latīnī auctus erat, populōsque miscuerat duōs. Hic ōlim cum in lītore cumAchāte amīcō ambulābat Annam aspźxit sźcumque putāvit, “Cūr illa in agrum Latīnum vźnit?” et clamāvit Achātźs, 15“Anna est!” Anna magnō timōre commōta est et rūrsus fugan incipiźbat, at Aenźās “Manź tū;” inquit “hīc nōmine grāta tuō, grāta sorōris, eris, nam memorźs sumus tot beneficiōrum vestrōrum. Ad rźgiam tź dūcam, ubi nōbīscum habitābis.” Ibi Annam Lāvīniae commīsit tālibus verbīs: “Hanc tibi, cāra uxor, trādō pietātis grātiā, haec enim mź auxiliō iuvābat ubi inopiā 20omnium labōrābam.”
