Gallia est omnis dīvīsa in partźs trźs, quārum ūnam incolunt Belgae, aliam Aquītānī, tertiam quī ipsōrum linguā Celtae, nostrā Gallī appellantur. Hī omnźs linguā, īnstitutīs, lźgibus inter sź differunt. Gallōs ab Aquītānīs Garumna flūmen, ā Belgīs Matrona et Sźquana dīvidit. 5 Hōrum omnium fortissimī sunt Belgae, proptereā quod ā cultū atque hūmānitāte Prōvinciae longissimź absunt minimźque saepe mercātōrźs ad eōs commeant atque ea, quae ad effźminandōs animōs pertinent, important proximīque sunt Germānīs, quī trāns Rhźnum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt. Quā dź causā Helvźtiī quoque reliquōs Gallōs virtūte 10 praecźdunt, quod ferź cotīdiānīs proeliīs cum Germānīs contendunt, cum aut suīs finibus eōs prohibent aut ipsī in eōrum fīnibus bellum gerunt.
Apud Helvźtiōs longź nōbilissimus fuit et dītissimus Orgetorīx. Is, M. Messālā et M. Pīsōne cōnsulibus, rźgnī cupiditāte inductus coniūratiōnem nōbilitātis fźcit, et cīvitātī persuāsit, ut dź fīnibus suīs cum omnibus cōpiīs exīrent.
5 Id facilius eīs persuāsit, quod undique locī natūrā Helvźtiī continentur: ūnā ex parte flūmine Rhźnō lātissimō atque altissimō, quī agrum Helvźtium ā Germānīs dividit; alterā ex parte monte Iūrā altissimō, quī est inter Sźquanōs et Helvźtiōs; tertiā, lacū Lemannō et flūmine Rhodanō, quī Prōvinciam nostram ab Helvźtiīs dīvidit. Hīs rźbus fīźbat ut et minus lātź 10 vagārentur et minus facile fīnitimīs bellum īnferre possent; quā ex parte hominźs bellandī cupidī magnō dolōre adficiźbantur. Prō multitūdine autem hominum et prō glōriā bellī atque fortitūdinis angustōs sź fīnźs habźre arbitrābantur, quī in longitūdinem mīlia passuum CCXL, in lātitūdinem CLXXX patźbant.
Hīs rźbus adductī et auctōritāte Orgetorīgis permōtī cōnstituźrunt comparāre ea quae ad proficīscendum pertinźrent, iūmentōrum et carrōrum quam maximum numerum coemere, sźmentźs quam maximās facere, ut in itinere cōpia frūmentī suppeteret, cum proximīs cīvitātibus pācem et amīcitiam 5 cōnfīrmāre. Ad eās rźs cōnficiendās biennium sibi satis esse exīstimāvźrunt; in tertium annum profectiōnem lźge cōnfīrmant.
Ad eās rźs cōnficiendās Orgetorīx dźligitur. Is sibi lźgātiōnem ad cīvitātźs suscźpit. In eō itinere persuādet Casticō Catamantāloedis fīliō, Sźquānō, ut rźgnum in cīvitāte suā occupāret, quod pater ante habuerat; itemque 10 persuādet Dumnorīgī Aeduō, frātrī Dīviciācī, quī eō tempore prīncipātum in cīvitāte obtinźbat ac maximź plźbī acceptus erat, ut idem cōnārźtur, eīque fīliam suam in mātrimōnium dat.
Illīs cōnfīrmat sź suae cīvitātis imperium obtentūrum, atque suīs cōpiīs suōque exercitū illīs rźgna conciliātūrum. Hāc ōrātiōne adductī inter sź 15 fidem et iūs iūrandum dant et rźgnō occupātō per trźs potentissimōs ac fīrmissimōs populōs sźsź tōtīus Galliae imperium obtinźre posse spźrant.
Ea rźs est Helvźtiīs per indicium źnuntiāta. Mōribus suīs Orgetorīgem ex vinculīs causam dīcere coźgźrunt; oportźbat eum damnātum igne cremārī.
Diź cōnstitūtā Orgetorīx ad iūdicium omnem suam famīliam, ad hominum mīlia decem, undique coźgit et omnźs clientźs obaerātōsque suōs, quōrum 5 magnum numerum habźbat, eōdem condūxit; per eōs, nź causam dīceret, sź źripuit. Cum cīvitās ob eam rem incitāta armīs iūs suum exsequī cōnārźtur, multitūdinemque hominum ex agrīs magistrātūs cōgerent, Orgetorīx mortuus est; Helvźtiī autem arbitrantur ipsum sź interfźcisse.
Post eius mortem nihilō minus Helvźtiī id, quod cōnstituerant, facere
cōnantur, ut ź fīnibus suīs exeant. Ubi iam sź ad eam rem parātōs esse
arbitrātī sunt, oppida sua omnia, numerō ad duodecim, vīcōs ad quadrin-
gentōs, reliqua prīvāta aedificia incendunt. Frūmentum omne, praeter quod
5 sźcum portātūrī erant, combūrunt, ut domum reditiōnis spź sublātā parātiōrźs
ad omnia perīcula subeunda essent; trium mźnsum molita cibāria sibi
quemque domō efferre iubent. Persuādent Rauracīs et Tulingīs et Latobrīgīs
fīnitimīs utī, oppidīs suīs vīcīsque exūstīs, ūnā cum eīs proficīscantur. Boiōsque,
quī trāns Rhźnum incoluerant et in agrum Nōricum trānsierant Nōreiamque
10 oppugnārant, ad sź sociōs recipiunt.
Erant omnīnō itinera duo, quibus itineribus domō exīre possent: ūnum per Sźquānōs, angustum et difficile, inter montem Iūram et flūmen Rhodanum, quā vīx singulī carrī dūcerentur, mōns autem altissimus impendźbat, ut facile perpaucī eōs prohibźre possent; alterum per Prōvinciam nostram, 5 multō facilius atque expedītius, proptereā quod inter finźs Helvźtiōrum et Allobrogum, quī nūper pācātī erant, Rhodanus fluit isque nōn nullīs locīs vadō trānsītur.
Extrźmum oppidum Allobrogum proximumque Helvźtiōrum fīnibus est Genāva. Ex eō oppidō pōns ad Helvźtiōs pertinet. Allobrogibus sźsź vel 10 persuāsūrōs exīstimābant, vel vī coāctūrōs, ut per suōs fīnźs eōs īre paterentur. Omnibus rźbus ad profectiōnem comparātīs diem dīcunt quā diź ad ripam Rhodanī omnźs conveniant. Is dies erat a. d. V Kal. Apr. L. Pīsōne A. Gabīniō cōnsulibus.
Caesarī cum id nūntiātum esset eōs per Prōvinciam nostram iter facere cōnārī, mātūrat ab urbe proficīscī et quam maximīs potest itineribus, in Galliam ulteriōrem contendit et ad Genāvam pervenit. Prōvinciae tōtī quam maximum potest mīlitum numerum imperat (erat omnīnō in Galliā ulteriōre 5 legiō ūna); pontem, quī erat ad Genāvam, iubet rescindī.
Ubi dź eius adventū Helvźtiī certiōrźs factī sunt, lźgātōs ad eum mittunt nōbilissimōs cīvitātis, quī dīcerent sibi esse in animō sine ūllō maleficiō iter per Prōvinciam facere, proptereā quod nūllum aliud iter habźrent; sź rogāre ut sibi licźret eius voluntāte id facere. Caesar, quod memoriā tenźbat L. 10 Cassium cōnsulem occīsum exercitumque eius ab Helvźtiīs pulsum et sub iugum missum, concźdendum nōn putābat; neque existimābat hominźs inimīcō animō, datā facultāte per Prōvinciam itineris faciundī, ab iniūriā et maleficiō temperātūrōs. Tamen, ut spatium intercźdere posset, dum mīlitźs, quōs imperāverat convenīrent, lźgātīs respondit diem sź ad dźliberandum 15 sūmptūrum; sī quid vellent, ad Īd. Aprīl reverterentur.
At barbarī, cōnsiliō Rōmānōrum cognitō, praemissō equitātū et essedāriīs, quō plźrumque genere in proeliīs ūtī cōnsuźrunt, reliquīs cōpiīs subsecūtī nostrōs nāvibus źgredī prohibźbant. Erat ob hās causās summa difficultās, quod nāvźs propter magnitūdinem nisi in 5 altō cōnstituī non poterant, mīlitibus autem, ignōtīs locīs, impedītīs manibus, magnō et gravī onere armōrum oppressīs simul et dź nāvibus dźsiliendum et in fluctibus cōnsistendum et cum hostibus erat pugnandum, cum illī aut ex āridō aut paulum in aquam prōgressī, omnibus membrīs expedītīs, nōtissimīs locīs, audācter tźla coicerent et 10 equōs īnsuźfactōs incitārent. Quibus rźbus nostrī perterritī atque huius omnīnō generis pugnae imperītī, nōn eādem alacritāte ac studiō quō in pedestribus ūtī proeliīs consuźrant ūtźbantur.
Quod ubi Caesar animadvertit, nāvźs longās, quārum et speciźs erat barbarīs inūsitātior, paulum removźrī ab onerāriīs nāvibus et rźmīs incitārī et ad latus apertum hostium cōnstituī, atque inde fundīs, sagittīs, tormentīs hostźs prōpellī ac submovźrī iussit; quae rźs magnō 5 ūsuī nostrīs fuit. Nam et navium figūrā et rźmōrum mōtū et inūsitātō genere tormentōrum permōtī barbarī cōnstitźrunt ac paulum modo pedem rettulerunt.
Atque nostrīs mīlitibus cunctantibus, maximź propter altitūdinem maris, quī decimae legiōnis aquilam ferźbat, obtestātus deōs, ut ea rźs 10 legiōnī fźlīciter źvenīret, “Dźsilīte,” inquit, “commīlitōnźs, nisi vultis aquilam hostibus prōdere; ego certź meum reī pūblicae atque imperātōrī officium praestiterō.” Hoc cum vōce magnā dīxisset, sź ex nāve prōiźcit atque in hostźs aquilam ferre coepit. Tum nostrī cohortātī inter sź, nź tantum dźdecus admitterźtur, ūniversī ex nāvź dźsiluźrunt. 15 Hōs item ex proximīs nāvibus cum cōnspexissent, subsecūtī hostibus appropinquārunt.
Pugnātum est ab utrīsque ācriter. Nostrī tamen, quod neque ōrdinźs servāre neque fīrmiter īnsistere neque signa subsequī poterant, atque alius aliā ex nāve, quibuscumque signīs occurrerat, sź adgregābat, magnopere perturbābantur; hostźs vźrō, nōtīs omnibus vadīs, ubi 5 ex lītore aliquōs singulārźs ex nāve źgredientźs cōnspexerant, incitātīs equīs, impedītōs adoriźbantur, plūrźs paucōs circumsistźbant, aliī ab latere apertō in ūniversōs tźla coniciźbant.
Quod cum animadvertisset Caesar, scaphās longārum nāvium, item speculātōria nāvigia mīlitibus complźrī iussit et, quōs labōrantźs cōnspexerat, 10 hīs subsidia submittźbat. Nostrī, simul in āridō cōnstitźrunt, suīs omnibus cōnsecūtīs, in hostźs impetum fźcźrunt atque eōs in fugam dedźrunt; neque longius prōsequī potuźrunt, quod equitźs cursum tenźre atque īnsulam capere nōn potuerant. Hoc ūnum ad prīstinam fortūnam Caesarī dźfuit.
Hostźs proeliō superātī, simul atque sź ex fugā recepźrunt, statim ad Caesarem lźgātōs dź pāce misźrunt; obsidźs sźsź datūrōs, quaeque imperāsset factūrōs pollicitī sunt. Ūnā cum hīs lźgātīs Commius Atrebās vźnit, quem suprā dźmōnstrāveram ā Caesare in Britanniam praemissum. 5 Hunc illī ź nāve źgressum, cum ad eōs ōrātōris modō Caesaris mandāta dźferret, comprehenderant atque in vincula coniźcerant; tum proeliō factō remīsźrunt et in petendā pāce eius rei culpam in multitūdinem contulźrunt et propter imprūdentiam ut ignōscerźtur petīvźrunt.
10 Caesar questus, quod, cum ultrō (in continentem lźgātīs missīs) pācem ab sź petīssent, bellum sine causā intulissent, ignōscere se imprūdentiae dīxit obsidźsque imperāvit; quōrum illī partem statim dedźrunt, partem ex longinquiōribus locīs arcessītam paucīs diźbus sźsź datūrōs dīxźrunt. Intereā suōs remīgrāre in agrōs iussźrunt, prīncipźsque undique 15 convenīre et sź cīvitātźsque suās Caesarī commendāre coepźrunt.
Hīs rźbus pācź cōnfīrmātā, diź quartō postquam est in Britanniam ventum nāvźs XVIII (dź quibus suprā dźmōnstrātum est), quae equitźs sustulerant, ex superiōre portū lźnī ventō solvźrunt. Quae cum adpropinquārent Britanniae et ex castrīs vidźrentur, tanta tempestās 5 subitō coorta est ut nūlla eārum cursum tenźre posset, sed aliae eōdem, unde erant profectae, referrentur, aliae ad īnferiōrem partem īnsulae, quae est propius sōlis occāsum, magnō cum perīculo dźiceren- tur; quae tamen, ancorīs iactīs, cum fluctibus complźrentur, necessāriō adversā nocte in altum prōvectae continentem petiźrunt.
Eādem nocte accidit ut esset lūna plźna, quī diźs maritimōs aestūs maximōs in Ōceanō efficere cōnsuźvit, nostrīsque id erat incognitum. Ita ūnō tempore et longās navźs, quibus Caesar exercitum trānsportandum cūrāverat, quāsque in āridum subdūxerat, aestus 5 complźbat, et onerāriās, quae ad ancorās erant dźligātae, tempestās adflīctābat, neque ūlla nostrīs facultās aut administrandī aut auxiliandī dabātur.
Complūribus nāvibus frāctīs, reliquae cum essent (fūnibus, ancorīs reliquīsque armāmentīs āmissīs) ad nāvigandum inūtilźs, magna, id 10 quod necesse erat accidere, tōtīus exercitūs perturbātiō facta est. Neque enim nāvźs erant aliae, quibus reportārī possent, et omnia deerant, quae ad reficiendās nāvźs erant ūsuī, et, quod omnibus cōnstābat hiemārī in Galliā oportźre, frūmentum in hīs locīs in hiemem prōvīsum nōn erat.
Quibus rźbus cognitīs, prīncipźs Britanniae, quī post proelium ad Caesarem convźnerant, inter sź collocūtī, cum et equitźs et nāvźs et frūmentum Rōmānīs dźesse intellegerent et paucitātem mīlitum ex castrōrum exiguitāte cognōscerent (quae hōc erant etiam angustiōra 5 quod sine impedīmentīs Caesar legiōnźs trānsportāverat), optimum factū esse dūxźrunt, rebelliōne factā, frūmentō commeātūque nostrōs prohibźre et rem in hiemem prōdūcere—quod, hīs superātīs aut reditū interclūsīs, nźminem posteā bellī īnferendī causā in Britanniam trānsitūrum cōnfīdźbant. Itaque rūrsus, coniūratiōne factā, paulātim 10 ex castrīs discźdere et suōs clam ex agrīs dźdūcere coepźrunt.
At Caesar, etsī nōndum eōrum cōnsilia cognōverat, tamen et ex źventū nāvium suārum et ex eō, quod obsidźs dare intermīserant, fore id, quod accidit, suspicābātur. Itaque ad omnźs cāsūs subsidia comparābat. Nam et frūmentum ex agrīs cotīdīe in castra cōnferźbat et, 5 quae gravissimź adflīctae erant nāvźs, eārum māteriā atque aere ad reliquās reficiendās ūtźbātur et, quae ad eās rźs erant ūsuī, ex continentī comportārī iubźbat. Itaque, cum summō studiō ā mīlitibus administrārźtur, XII nāvibus āmissīs, reliquīs ut nāvīgārī commodź posset effźcit.
Dum ea geruntur, legiōne ex cōnsuźtūdine ūnā frūmentātum missā, quae appellābātur septima, neque ūllā ad id tempus bellī suspīciōne interpositā, cum pars hominum in agrīs remanźret, pars etiam in castra ventitāret,--eī, quī prō portīs castrōrum in statiōne erant, 5 Caesarī nūntiāvźrunt, pulverem maiōrem quam cōnsuźtudō ferret in eā parte vidźrī, quam in partem legiō iter fźcisset. Caesar id, quod erat, suspicātus, aliquid novī ā barbarīs initum cōnsiliī, cohortźs, quae in statiōnibus erant, sźcum in eam partem proficīscī, ex reliquīs duās in statiōnem cohortźs succedere, reliquās armārī et cōnfestim sźsź 10 subsequī iussit.
Cum paulō longius ā castrīs prōcessisset, suōs ab hostibus premī atque aegrź sustinźre et cōnfertā legiōne, ex omnibus partibus tźla coicī animadvertit. Nam quod, omnī ex reliquīs partibus dźmessō frūmentō, pars ūna erat reliqua, suspicātī hostźs hūc nostrōs esse 15 ventūrōs noctū in silvīs dźlituerant; tum dispersōs depositīs armīs, in metendō occupātōs subitō adortī paucīs interfectīs reliquos incertīs ōrdinibus perturbāverant, simul equitātū atque essedīs circumdederant.
Genus hoc est ex essedīs pugnae. Prīmō per omnes partźs perequitant et tźla coiciunt atque ipsō terrōre eqūorum et strepitū rotārum ōrdinźs plźrumque perturbant, et cum sź inter equitum turmās īnsinuāvźrunt, ex essedīs dźsiliunt et pedibus proeliantur. 5 Aurīgae interim paulātim ex proeliō excźdunt, atque ita currūs colloant, ut, sī illī ā multitūdine hostium premantur, expedītum ad suōs receptum habeant. Ita mōbilitātem equitum, stabilitātem peditum in proeliīs praestant, ac tantum ūsū cotīdiānō et exercitātiōne efficiunt, utī in dźclīvī ac praecipitī locō incitātōs equōs sustinźre et brevi 10 moderārī ac flectere et per tźmōnem percurrere et in iugō insistere et sź inde in currūs citissimź recipere cōnsuźrint.
Quibus rźbus perturbātīs nostrīs tempore oportūnissimō Caesar auxilium tulit: namque eius adventū hostźs cōnstitźrunt, nostrī sź ex timōre recźpźrunt. Quō factō, ad lacessendum hostem et committendum proelium aliźnum esse tempus arbitrātus suō sź locō 5 continuit et brevī tempore intermissō in castra legiōnźs redūxit.
Dum haec geruntur, nostrīs omnibus occupātīs, quī erant in agrīs reliquī discessźrunt. Secūtae sunt continuōs complūrźs diźs tempestātźs, quae et nostrōs in castrīs continźrent et hostem ā pugnā prohibźrent.
10 Interim barbarī nūntiōs in omnźs partźs dīmīsźrunt paucitātemque nostrōrum mīlitum suīs praedicāvźrunt et, quanta praedae faciendae atque in perpetuum suī līberandī facultās darźtur, sī Rōmānōs castrīs expulissent, dźmōnstrāvźrunt. Hīs rźbus celeriter magnā multitūdine peditātūs equitātūsque coāctā ad castra vźnźrunt.
Caesar, etsī idem quod superiōribus diźbus acciderat, fore vidźbat, ut, sī essent hostźs pulsī, celeritāte perīculum effugerent, tamen nactus equitźs circiter XXX, quōs Commius Atrebās, dź quō ante dictum est, sźcum trānsportāverat, legionźs in aciź prō castrīs cōnstituit. 5 Commissō proeliō, diūtius nostrōrum mīlitum impetum hostźs ferre nōn potuźrunt ac terga vertźrunt. Quōs tantō spatiō secūtī quantum cursū et vīribus efficere potuźrunt, complūrźs ex eīs occīdźrunt, deinde omnibus longź lātźque aedificiīs incźnsīs, sź in castra recźpźrunt.
Subductīs nāvibus, conciliōque Gallōrum Samarobrīvae perāctō, quod eō annō frūmentum in Galliā propter siccitātźs angustius prōvźnerat, coāctus est aliter ac superiōribus annīs exercitum in hibernīs collocāre legiōnźsque in plūrźs cīvitātźs distribuere. Ex quibus ūnam 5 in Morinōs dūcendam C. Fabiō lźgātō dedit, alteram in Nerviōs Q. Cicerōnī, tertiam in Esubiōs L. Rosciō; quārtam in Rźmīs cum T. Labiźnō in cōnfīniō Trźverōrum hiemāre iussit. Trźs in Belgīs collocāvit: eīs M. Crassum quaestōrem et L. Munātium Plancum et C. Trebonium lźgātōs praefźcit.
10 Ūnam legiōnem, quam proximź trāns Padum cōnscrīpserat, et cohortźs v in Eburōnźs, quōrum pars maxima est inter Mosam ac Rhźnum, quī sub imperiō Ambiorīgis et Catuvolcī erant, mīsit. Eīs mīlitibus Q. Titūrium Sabīnum et L. Aurunculeium Cottam lźgātōs praeesse iussit. Ad hunc modum distribūtīs legiōnibus facillimź inopiae frūmentariae sźsź medźrī 15 posse exīstimāvit. Atque hārum tamen omnium legiōnum hiberna, praeter eam quam L. Rosciō in pācātissimam et quiźtissimam partem dūcendam dederat, mīlibus passuum centum continźbantur. Ipse intereā, quoad legiōnźs collocātās mūnītaque hiberna cognōvisset, in Galliā morārī cōnstituit.
Erat in Carnūtibus summō locō nātus Tasgetius, cuius maiōrźs in suā cīvitāte rźgnum obtinuerant. Huic Caesar prō eius virtūte atque in sź benevolentiā, quod in omnibus bellīs singulārī eius operā fuerat ūsus, maiōrum locum restituerat. Tertium iam hunc 5 annum rźgnantem inimīcīs iam multīs palam ex cīvitāte et eīs auctōribus eum interfźcźrunt. Dźfertur ea rźs ad Caesarem. Ille veritus, quod ad plūrźs pertinźbat, nź cīvitās eōrum impulsū dźficeret, L. Plancum cum legiōne ex Belgiō celeriter in Carnūtźs proficīscī iubet ibique hiemāre, quōrumque operā cognōverat Tasgetium interfectum, 10 hōs comprehźnsōs ad sź mittere. Interim ab omnibus lźgātīs quaestōribusque quibus legiōnźs trādiderat certior factus est in hiberna perventum locumque hibernīs esse mūnītum.
Diźbus circiter quīndecim, quibus in hiberna ventum est, initium repentīnī tumultūs ac dźfectiōnis ortum est ab Ambiorīge et Catuvolcō; quī, cum ad fīnźs rźgnī suī Sabīnō Cottaeque praestō fuissent frūmentumque in hiberna comportāvissent, Indutiomārī Trźverī nūntiīs 5 impulsī suōs concitāvźrunt subitōque oppressīs lignātōribus magnā manū ad castra oppugnātum vźnźrunt. Cum celeriter nostrī arma cźpissent vāllumque ascendissent atque ūnā ex parte Hispānīs equitibus źmissīs equestrī proeliō superiōrźs fuissent, dźspźrātā rź hostźs suōs ab oppugnātiōne redūxźrunt. Tum suō mōre conclāmāvźrunt, utī aliquī ex 10 nostrīs ad colloquium prōdīret: habźre sźsź quae dź rź commūnī dīcere vellent, quibus rźbus contrōversiās minuī posse spźrārent.
Mittitur ad eōs colloquendī causā C. Arpineius, eques Rōmānus, familiāris Q. Titūrī, et Q. Iūnius ex Hispāniā quīdam, quī iam ante missū Caesaris ad Ambiorīgem ventītāre cōnsuerat; apud quōs Ambiorīx ad hunc modum locūtus est: sźsź prō Caesaris in sź 5 beneficiīs plūrimum eī cōnfitźrī dźbźre, quod eius operā stīpendiō līberātus esset, quod Aduātucīs, fīnitimīs suīs, pendere cōnsuźsset, quodque eī et fīlius et frātris fīlius ab Caesare remissī essent, quōs Aduātucī obsidum numerō missōs apud sź in servitūte et catźnīs tenuissent; neque id, quod fźcerit dź oppugnātiōne castrōrum, aut 10 iūdiciō aut voluntāte suā fźcisse, sed coāctū cīvitātis, suaque esse eiusmodī imperia ut nōn minus habźret iūris in sź multitūdō quam ipse in multitūdinem. Cīvitātī porrō hanc fuisse bellī causam, quod repentīnae Gallōrum coniūrātiōnī resistere nōn potuerit. Id sź facile ex humilitāte suā probāre posse, quod nōn adeō sit imperītus rźrum 15 ut suīs cōpiīs populum Rōmānum superārī posse cōnfīdat. Sed esse Galliae commūne cōnsilium: omnibus hibernīs Caesaris oppugnandīs hunc esse dictum diem, nź qua legiō alterae legiōnī subsidiō venīre posset.
Nōn facile Gallōs Gallīs negāre potuisse, praesertim cum dź 20 reciperandā commūnī lībertāte cōnsilium initum viderźtur. Quibus quoniam prō pietāte satisfźcerit, habźre nunc sź ratiōnem officī prō beneficiīs Caesaris: monźre, ōrāre Titūrium prō hospitiō, ut suae ac mīlitum salūtī cōnsulat. Magnam manum Germānōrum conductam Rhźnum trānsīsse; hanc adfore biduō. Ipsōrum esse cōnsilium, velintne prius 25 quam fīnitimī sentiant źductōs ex hibernīs mīlitźs aut ad Cicerōnem aut ad Labiźnum dźdūcere, quōrum alter mīlia passuum circiter quīnquāgintā, alter paulo amplius ab eīs absit. Illud sź pollicźrī et iūre iūrandō cōnfirmāre tūtum iter per fīnźs datūrum. Quod cum faciat, et cīvitātī sźsź cōnsulere, quod hibernīs levźtur, et Caesarī prō eius meritīs 30 grātiam referre. Hāc ōrātiōne habitā discźdit Ambiorīx.
Arpineius et Iūnius quae audiźrunt ad lźgātōs dźferunt. Illī repentīnā rź perturbātī, etsī ab hoste ea dīcźbantur, tamen nōn neglegenda exīstimābant maximźque hāc rź permovźbantur, quod cīvitātem ignōbilem atque humilem Eburōnum suā sponte populō Rōmānō 5 bellum facere ausam vix erat crźdendum. Itaque ad cōnsilium rem dźferunt magnaque inter eōs exsistit contrōversia. L. Aurunculeius complūrźsque tribūnī mīlitum et prīmōrum ōrdinum centuriōnźs nihil temere agendum neque ex hibernīs iniussū Caesaris discźdendum exīstimābant: quantāsvīs etiam magnās cōpiās Germānōrum sustinźrī 10 posse mūnitīs hibernīs docźbant: rem esse testimōniō, quod prīmum hostium impetum multīs ultrō vulneribus inlātīs fortissimź sustinuerint; rź frūmentāriā nōn premī; intereā et ex proximīs hibernīs et ā Caesare conventūra subsidia; postrźmō quid esset levius aut turpius, quam auctōre hoste dź summīs rźbus capere cōnsilium?
Contrā ea Titūrius sźrō factūrōs clāmitābat, cum maiōrźs manūs hostium adiūnctīs Germānīs convźnissent aut cum aliquid calamitātis in proximīs hibernīs esset acceptum. Brevem cōnsulendī esse occāsiōnem. Caesarem arbitrārī profectum in Italiam; neque aliter Carnūtźs interficiendī Tasgetī cōnsilium fuisse captūrōs, neque Eburōnźs, sī ille 5 adesset, tantā contemptiōne nostrī ad castra ventūrōs esse. Nōn hostem auctōrem, sed rem spectāre: subesse Rhźnum; magnō esse Germānīs dolōrī Ariovistī mortem et superiōrźs nostrās victōriās; ardźre Galliam tot contumźliīs acceptīs sub populī Rōmānī imperium redāctam, superiōre glōriā reī mīlitāris exstīnctā. Postrźmō quis hoc sibi persuādźret, sine 10 certā rź Ambiorīgem ad eiusmodī cōnsilium dźscendisse? Suam sententiam in utramque partem esse tūtam: sī nihil esset dūrius, nūllō cum perīculō ad proximam legiōnem perventūrōs; sī Gallia omnis cum Germānīs cōnsentīret, ūnam esse in celeritāte positam salūtem. Cottae 15 quidem atque eōrum quī dissentīrent cōnsilium quem habźre exitum, in quō sī praesźns perīculum nōn, at certź longinquā obsidiōne famźs esset timenda?
Hāc in utramque partem disputātiōne habitā, cum ā Cottā prīmīsque ōrdinibus ācriter resisterźtur,
Vincite, inquit, sī ita vultis, Sabīnus, et id clāriōre vōce, ut magna pars mīlitum exaudīret: Neque is sum, inquit, quī gravissimź 5 ex vōbīs mortis perīculō terrear:
hī sapient; sī gravius quid acciderit, abs tź ratiōnem reposcent quī, sī per tź liceat, perendīnō diź cum proximīs hibernīs coniūnctī commūnem cum reliquīs bellī cāsum sustineant,nōn reiectī et relegātī longź ab cźterīs aut ferrō aut famź intereant.
Cōnsurgitur ex cōnsiliō; comprehendunt utrumque et ōrant, nź suā dissensiōne et pertināciā rem in summum perīculum dźdūcant: facilem esse rem, seu maneant, seu proficīscantur, sī modo ūnum omnźs sentiant ac probent; contrā in dissensiōne nūllam sź salūtem 5 perspicere. Rźs disputātiōne ad mediam noctem perdūcitur. Tandem dat Cotta permōtus manūs: superat sententia Sabīnī. Prōnūntiātur prīmā lūce itūrōs. Cōnsūmitur vigiliīs reliqua pars noctis, cum sua quisque mīles circumspiceret, quid sźcum portāre posset, quid ex īnstrumentō hibernōrum relinquere cōgerźtur. Prīmā lūce ex castrīs proficīscuntur 10 longissimō agmine maximīsque impedīmentīs.
At hostźs, posteā quam ex nocturnō fremitū vigiliīsque dź profectiōne eōrum sźnsźrunt, collocātīs īnsidiīs bipertītō in silvīs opportūnō atque occultō locō ā mīlibus passuum circiter duōbus Rōmānōrum adventum exspectābant, et, cum sź maior pars agminis in magnam convāllem 5 dźmīsisset, ex utrāque parte eius vāllis subitō sź ostendźrunt, novissimōsque premere et prīmōs prohibźre ascźnsū atque inīquissimō nostrīs locō proelium committere coepźrunt.
Tum dźmum Titūrius, quī nihil ante prōvīdisset, trepidāre et concursāre cohortźsque dispōnere, haec tamen ipsa timidź atque ut eum omnia dźficere vidźrentur; quod plźrumque eīs accidere cōn- suźvit quī in ipsō negōtiō cōnsilium capere cōguntur. At Cotta, quī 5 cōgitāsset haec posse in itinere accidere atque ob eam causam pro- fectiōnis auctor nōn fuisset, nūllā in rź commūnī salūtī dźerat et in appellandīs cohortandīsque mīlitibus imperātōris et in pugnā mīlitis officia praestābat.
Cum propter longitūdinem agminis minus facile omnia per sź agere 10 et quid quōque locō faciendum esset prōvidźre possent, iussźrunt prōnūntiāre ut impedīmenta relinquerent atque in orbem cōnsisterent. Quod cōnsilium etsī in eiusmodī cāsū reprehendendum nōn est, tamen incommodź accidit: nam et nostrīs mīlitibus spem minuit et hostźs ad pugnam alacriōrźs effźcit, quod nōn sine summō timōre et 15 dźspźrātiōne id factum vidźbātur. Praetereā accidit, quod fierī necesse erat, ut vulgō mīlitźs ab signīs discźderent, quae quisque eōrum cārissima habźret ab impedīmentīs petere atque arripere properāret, clāmōre et flźtū omnia complźrentur.
At barbarīs cōnsilium nōn dźfuit. Nam ducźs eōrum tōtā aciź prōnūntiāre iussźrunt, nź quis ab locō discźderet, illōrum esse praedam atque illīs reservārī quaecumque Rōmānī relīquissent: proinde omnia in victōriā posita exīstimārent. Erant et virtūte et numerō parźs. Nostrī, tametsī ab 5 duce et ā fortūnā dźserźbantur, tamen omnem spem salūtis in virtūte pōnźbant, et quotiźns quaeque cohors prōcurrerat, ab eā parte magnus numerus hostium cadźbat. Quā rź animadversā, Ambiorīx prōnūntiārī iubet ut procul tźla coiciant neu propius accźdant et, quam in partem Rōmānī impetum fźcerint, cźdant: levitāte armōrum et cotīdiānā 10 exercitātiōne nihil hīs nocźrī posse; rūrsus sź ad signa recipientźs īnsequantur.
Quō praeceptō ab eīs dīligentissimź observātō, cum quaepiam cohors ex orbe excesserat atque impetum fźcerat, hostźs vźlōcissimź refugiźbant. Interim eam partem nūdārī necesse erat et ab latere aperto tźla recipī. Rūrsus cum in eum locum unde erant źgressī revertī 5 coeperant, et ab eīs quī cesserant et ab eīs quī proximī steterant circumveniźbantur. Sīn autem locum tenźre vellent, nec virtūtī locus relinquźbātur, neque ab tantā multitūdine coiecta tźla cōnfertī vītāre poterant.
Tamen tot incommodīs cōnflictātī, multīs vulneribus acceptīs resistźbant 10 et magnā parte diźī consūmptā, cum ā prīmā lūce ad hōram octāvam pugnārźtur, nihil quod ipsīs esset indignum committźbant. Tum T. Balventiō, quī superiōre annō prīmum pīlum dūxerat, virō fortis et magnae auctōritātis, utrumque femur trāgulā trāicitur; Q. Lūcānius eiusdem ōrdinis, fortissimź pugnāns, dum circumventō fīliō subvenit, interficitur; 15 L. Cotta lźgātus omnźs cohortźs ōrdinźsque adhortāns in adversum ōs fundā vulnerātur.
Hīs rźbus permōtus Q. Titūrius, cum procul Ambiorīgem suōs cohortantem cōnspexisset, interpretem suum Cn. Pompeium ad eum mittit rogātum ut sibi mīlitibusque parcat. Ille appellātus respondit: Sī velit sźcum colloquī, licźre; spźrāre ā multitūdine impetrārī posse, 5 quod ad mīlitum salūtem pertineat; ipsī vźrō nźminem nocitūrum esse, inque eam rem sź suam fidem interpōnere.
Ille cum Cottā sauciō commūnicat, sī videātur, pugnā ut excźdant et cum Ambiorīge ūnā colloquantur: spźrāre ab eō dź suā ac mīlitum salūte impetrārī posse. Cotta sź ad armātum hostem itūrum negat atque 10 in eō persevźrat.
Sabīnus quōs in praesentiā tribūnōs mīlitum circum sź habźbat et prīmōrum ōrdinum centuriōnźs sź sequī iubet et, cum propius Ambiorīgem accessisset, iussus arma abicere imperātum facit suīsque ut idem faciant imperat. Interim, dum dź condiciōnibus inter sź agunt 5 longiorque cōnsultō ab Ambiorīge īnstituitur sermō, paulātim circumventus interficitur.
Tum vźrō suō mōre victōriam conclāmant atque ululātum tollunt impetūque in nostrōs factō ōrdinźs perturbant. Ibi L. Cotta pugnāns interficitur cum maximā parte mīlitum. Reliquī sź in castra recipiunt 10 unde erant źgressī. Ex quibus L. Petrosidius aquilifer, cum magnā multitūdine hostium premerźtur, aquilam intrā vāllum prōiźcit; ipse prō castrīs fortissimź pugnāns occīditur. Illī aegrź ad noctem oppugnātiōnem sustinent; noctū ad ūnum omnźs dźspźrātā salūte sź ipsī interficiunt.
15 Paucī ex proeliō źlāpsī incertīs itineribus per silvās ad T. Labienum lźgātum in hiberna perveniunt atque eum dź rźbus gestīs certiōrem faciunt.
Hāc victōriā sublātus Ambiorīx statim cum equitātū in Aduātucōs, quī erant eius rźgnō fīnitimī, proficīscitur; neque noctem neque diem intermittit peditātumque subsequī iubet. Rź dźmōnstrātā Aduātucīsque concitātīs, posterō diź in Nerviōs pervenit hortāturque nź suī in perpetuum 5 līberandī atque ulcīscendī Rōmānōs prō eīs quās accźperint iniūriīs occāsiōnem dīmittant; interfectōs esse lźgātōs duōs magnamque partem exercitūs interīsse dźmōnstrat; nihil esse negōtī subitō oppressam legiōnem quae cum Cicerōne hiemet interficī; sź ad eam rem profitźtur adiutōrem. Facile hāc ōrātiōne Nerviīs persuādet.
Itaque cōnfestim dīmissīs nūntiīs ad Ceutronźs, Grudiōs, Levācōs, Pleumoxiōs, Geidumnōs, quī omnźs sub eōrum imperiō sunt, quam maximās manūs possunt cōgunt et dź imprōvīsō ad Cicerōnis hiberna advolant, nōndum ad eum fāmā dź Titūrī morte perlātā. Huic quoque 5 accidit, quod fuit necesse, ut nōn nūllī mīlitźs, quī lignātiōnis mūnītiōnisque causā in silvās discessissent, repentīnō equitum adventū interciperentur. Hīs circumventīs, magnā manū Eburōnźs, Nerviī, Aduātucī atque hōrum omnium sociī et clientźs legiōnem oppugnāre incipiunt. Nostrī celeriter ad arma concurrunt, vāllum 10 cōnscendunt. Aegrź is diźs sustentātur, quod omnem spem hostźs in celeritāte pōnźbant atque hanc adeptī victōriam in perpetuum sź fore victōrźs cōnfīdźbant.
Mittuntur ad Caesarem cōnfestim ab Cicerōne litterae, magnīs prōpositīs praemiīs, sī pertulissent; obsessīs omnibus viīs missī intercipiuntur. Noctū ex matźriā, quam mūnītiōnis causā comportāverant, turrźs admodum cxx excitantur incrźdibilī 5 celeritāte; quae dźesse operī vidźbantur perficiuntur. Hostźs posterō diź multō maiōribus coāctīs cōpiīs castra oppugnant, fossam complent. Eādem ratiōne, quā prīdiź, ab nostrīs resistitur.
Hoc idem reliquīs deinceps fit diźbus. Nūlla pars nocturnī temporis ad labōrem intermittitur; nōn aegrīs, nōn vulnerātīs 10 facultās quiźtis datur. Quaecumque ad proximī diźī oppugnātiōnem opus sunt noctū comparantur: multae praeustae sudźs, magnus mūrālium pīlōrum numerus īnstituitur; turrźs contabulantur, pinnae lōrīcaeque ex crātibus attexuntur. Ipse Cicerō, cum tenuissimā valźtūdine esset, nź nocturnum quidem sibi tempus ad quiźtem 15 relinquźbat, ut ultrō mīlitum concursū ac vōcibus sibi parcere cōgerźtur.
Tunc ducźs prīncipźsque Nerviōrum quī aliquem sermōnis aditum causamque amīcitiae cum Cicerōne habźbant colloquī sźsź velle dīcunt. Factā potestāte eadem quae Ambiorīx cum Titūriō źgerat commemorant: omnem esse in armīs Galliam; Germānōs Rhźnum 5 trānsīsse; Caesaris reliquōrumque hiberna oppugnārī. Addunt etiam de Sabīnī morte; Ambiorīgem ostentant fideī faciendae causā. Errāre eōs dīcunt, sī quicquam ab hīs praesidī spźrent, quī suīs rźbus diffīdant; sźsź tamen hōc esse in Cicerōnem populumque Rōmānum animō, ut nihil nisi hiberna recūsent atque hanc inveterāscere cōnsuźtūdinem 10 nōlint: licźre illīs incolumibus per sź ex hibernīs discźdere et quāscumque in partźs velint sine metū proficīscī.
Cicerō ad haec ūnum modo respondit: nōn esse cōnsuźtūdinem populī Rōmānī accipere ab hoste armātō condiciōnem; sī ab armīs discźdere velint, sź adiūtōre ūtantur lźgātōsque ad Caesarem mittant; 15 spźrāre prō eius iūstitiā quae petierint impetrātūrōs.
Ab hāc spź repulsī Nerviī vāllō pedum ix et fossā pedum xv hiberna cingunt. Haec et superiōrum annōrum cōnsuźtūdine ab nōbīs cognōverant et, quōs clam dź exercitū habźbant captīvōs, ab eīs docźbantur; sed nūllā ferrāmentōrum cōpiā quae esset ad hunc 5 ūsum idōnea, gladiīs caespitźs circumcīdere, manibus sagulīsque terram exhaurīre vidźbantur. Quā quidem ex rź hominum multitūdō cognōscī potuit: nam minus hōrīs tribus mīlium passuum in circuitū iii mūnītiōnem perfźcźrunt; reliquīsque diźbus turrźs ad altitūdinem vāllī, falcźs testūdinźsque, quās īdem captīvī docuerant, parāre ac 10 facere coepźrunt.
Septimō oppugnātiōnis diź, maximō coortō ventō, ferventźs fūsilī ex argillā glandźs fundīs et fervefacta iacula in casās, quae mōre Gallicō strāmentīs erant tźctae, iacere coepźrunt. Hae celeriter ignem comprehendźrunt et ventī magnitūdine in omnem locum castrōrum 5 distulźrunt. Hostźs maximō clāmōre, sīcutī partā iam atque explōrātā victōriā, turrźs testūdinźsque agere et scālīs vāllum ascendere coepźrunt.
At tanta mīlitum virtūs atque ea praesentia animī fuit ut, cum ubīque flammā torrźrentur maximāque tźlōrum multitūdine premerentur suaque omnia impedīmenta atque omnźs fortūnās cōnflāgrāre intellegerent, 10 nōn modo dźmigrandī causā dź vāllō dźcźderet nźmō, sed paene nź respiceret quidem quisquam, ac tum omnźs acerrimź fortissimźque pugnārent.
Hic diźs nostrīs longź gravissimus fuit, sed tamen hunc habuit źventum, ut eō diź maximus numerus hostium vulnerārźtur atque 15 interficerźtur, ut sź sub ipsō vāllō constīpāverant recessumque prīmīs ultimī nōn dabant. Paulum quidem intermissā flammā et quōdam locō turrī adactā et contingente vāllum, tertiae cohortis centuriōnźs ex eō quō stābant locō recessźrunt suōsque omnźs remōvźrunt; nūtū vōcibusque hostźs, sī introīre vellent, vocāre coepźrunt; quōrum 20 progredī ausus est nźmō. Tum ex omnī parte lapidibus coiectīs dźturbātī, turrisque succźnsa est.
Erant in eā legiōne fortissimī virī, centuriōnźs, quī prīmīs ōrdinibus appropinquārent, T. Pullō et L. Vorźnus. Hī perpetuās inter sź contrōversiās habźbant, quīnam antźferretur, omnibusque annīs dź locīs summīs simultātibus contendźbant. Ex hīs Pullō, cum ācerrimź 5 ad mūnītiōnźs pugnārźtur, Quid dubitās, inquit, Vorźne? aut quem locum tuae prō laude virtūtis spectās? Hic diźs dź nostrīs contrōversiīs iūdicābit. Haec cum dīxisset, prōcźdit extrā mūnītiōnźs, quaeque pars hostium cōnfertissima est vīsa irrumpit.
Nź Vorźnus quidem sźsź vāllō continet, sed omnium veritus 10 exīstimātiōnem subsequitur. Tum mediocrī spatiō relictō Pullō pīlum in hostźs immittit atque ūnum ex multitūdine prōcurrentem trāicit; quō percussō et exanimātō, hunc scūtīs prōtegunt, in hostem tźla ūniversī coiciunt neque dant regrediendī facultātem. Trānsfīgitur scūtum Pullōnī et verūtum in balteō dźfīgitur. Āvertit hic cāsus 15 vāgīnam et gladium źducere cōnantī dextram morātur manum, impedītumque hostźs circumsistunt. Succurrit inīmicus illī Vorźnus et labōrantī subvenit.
Ad hunc sź cōnfestim ā Pullōne omnis multitūdō convertit; illum verūtō arbitrantur occīsum. Gladiō comminus rem gerit Vorźnus 20 atque ūnō interfectō reliquōs paulum prōpellit; dum cupidius īnstat, in locum dźiectūs īnferiōrem concidit. Huic rursus circumventō fert subsidium Pullō, atque ambō incolumźs complūribus interfectīs summā cum laude sźsź intrā mūnītiōnźs recipiunt.
Sīc fortūna in contentiōne et certāmine utrumque versāvit, ut alter 25 alterī inimīcus auxiliō salūtīque esset, neque dīiūdicārī posset, uter utrī virtūte anteferendus vidźrźtur.
Quantō erat in diźs gravior atque asperior oppugnātiō, et maximź quod, magnā parte mīlitum cōnfectā vulneribus, rźs ad paucitātem dźfźnsōrum pervźnerat, tantō crźbriōrźs litterae nūntiīque ad Caesarem mittźbantur; quōrum pars dźprehźnsa in cōnspectū nostrōrum mīlitum cum cruciātū 5 necābātur. Erat ūnus intus Nervius, nōmine Verticō, locō nātus honestō, quī ā prīmā obsidiōne ad Cicerōnem perfūgerat suamque eī fidem praestiterat. Hic servō spź lībertātis magnīsque persuādet praemiīs ut litterās ad Caesarem dźferat. Hās ille in iaculō inligātās effert et Gallus inter Gallōs sine ūllā suspiciōne versātus ad Caesarem pervźnit. Ab eō 10 dź perīculīs Cicerōnis legiōnisque cognōscitur.
Caesar, acceptīs litterīs hōrā circiter ūndecimā diźī, statim nūntium in Bellovācōs ad M. Crassum quaestōrem mittit, cuius hiberna aberant ab eō mīlia passuum xxv; iubet mediā nocte legiōnem proficīscī celeriterque ad sź venīre. Exit cum nūntiō Crassus. Alterum ad C. Fabium 5 lźgātum mittit, ut in Atrebatum fīnźs legiōnem addūcat, quā sibi iter faciendum sciźbat. Scrībit Labiźnō, sī reī pūblicae commodō facere posset, cum legiōne ad fīnźs Nerviōrum veniat. Reliquam partem exercitūs, quod paulō aberat longius, nōn putat exspectandam; equitźs circiter quādringentōs ex proximīs hibernīs colligit.
Hōrā circiter tertiā ab antecursōribus dź Crassī adventū certior factus, eō diź mīlia passuum xx prōcźdit. Crassum Samarobrīvae praeficit legiōnemque attribuit, quod ibi impedīmenta exercitūs, obsidźs cīvitātum, litterās pūblicās, frūmentumque omne quod eō tolerandae 5 hiemis causā dźvexerat relinquźbat. Fabius, ut imperātum erat, nōn ita multum morātus in itinere cum legiōne occurrit. Labiźnus, interitū Sabīnī et caede cohortium cognitā, cum omnźs ad eum Trźverōrum cōpiae vźnissent, veritus nź, sī ex hibernīs fugae similem profectiōnem fźcisset, hostium impetum sustinźre nōn posset, praesertim quōs recentī 10 victōriā efferrī scīret, litterās Caesarī remittit: quantō cum perīculō legiōnem ex hibernīs źductūrus esset; rem gestam in Eburōnibus perscrībit; docet omnźs equitatūs peditātūsque cōpiās Trźverōrum tria mīlia passuum longź ab suīs castrīs cōnsźdisse.
Caesar, cōnsiliō eius probātō, etsī opīniōne trium legiōnum dźiectus ad duās redierat, tamen ūnum commūnis salūtis auxilium in celeritāte pōnźbat. Vźnit magnīs itineribus in Nerviōrum fīnźs. Ibi ex captīvīs cognōscit quae apud Cicerōnem gerantur quantōque in perīculō rźs sit. 5 Tum cuidam ex equitibus Gallīs magnīs praemiīs persuādet utī ad Cicerōnem epistolam dźferat. Hanc Graecīs cōnscrīptam litterīs mittit, nź interceptā epistolā nostra ab hostibus cōnsilia cognōscantur. Sī adīre nōn possit, monet ut trāgulam cum epistolā ad ammentum dźligātā intrā mūnītiōnem castrōrum abiciat. In litterīs scrībit sź cum legiōnibus 10 profectum celeriter adfore; hortātur ut prīstinam virtūtem retineat. Gallus perīculum veritus, ut erat praeceptum, trāgulam mittit. Haec cāsū ad turrim adhaesit neque ab nostrīs biduō animadversa tertiō diź ā quōdam mīlite cōnspicitur, dźmpta ad Cicerōnem dźfertur. Ille perlectam in conventū mīlitum recitat, maximāque omnźs laetitiā 15 adficit. Tum fūmī incendiōrum procul vidźbantur, quae rźs omnem dubitātiōnem adventūs legiōnum expulit.
In omnī Galliā eōrum hominum, quī aliquō sunt numerō atque honōre, genera sunt duo; nam plźbźs paene servōrum habźtur locō, quae nihil audet per sź, nūllī adhibźtur cōnsiliō. Plźrīque, cum aut aere aliźnō aut māgnitūdine tribūtōrum, aut iniūriā potentiōrum premuntur, sźsź in servitūtem 5 dicant nōbilibus; quibus in hōs eadem omnia sunt iūra, quae dominīs in servōs.
Sed dź hīs duōbus generibus alterum est druidum, alterum equitum. Illī rźbus dīvīnīs intersunt, sacrificia pūblica āc prīvāta prōcūrant, religiōnźs interpretantur; ad hōs māgnus adulźscentium numerus disciplīnae causā 10 concurrit, māgnōque hī sunt apud eōs honōre. Nam ferź dź omnibus contrōversiīs pūblicīs prīvātīsque cōnstituunt; et, sī quod est admīssum facinus, sī caedźs facta, sī dź hźrźditāte, dź fīnibus contrōversia est, īdem dźcernunt, praemia poenāsque cōnstituunt; sī quī aut prīvātus aut populus eōrum dźcrźtō nōn stetit, sacrificiīs interdīcunt. Haec poena apud eōs est 15 gravissima. Quibus ita est interdictum, hī numerō impiōrum āc scelerātōrum habentur, hīs omnźs dźcźdunt, aditum sermōnemque dźfugiunt, nź quid ex contāgiōne incommodī accipiant neque hīs petentibus iūs redditur, neque hōnōs ūllus commūnicātur.
Hīs autem omnibus druidibus praeest ūnus, quī summam 20 inter eōs habet auctōritātem. Hōc mortuō, aut, sī quī ex reliquīs excellit dīgnitāte, succźdit, aut, sī sunt plūrźs parźs, suffrāgiō druidum dźligitur; nōn numquam etiam armīs dź prīncipātū contendunt. Hī certō annī tempore in fīnibus Carnūtum, quae regiō tōtīus Galliae media habźtur, cōnsīdunt in locō cōnsecrātō. Hūc omnźs undique quī contrōversiās habent conveniunt eōrumque 25 dźcrźtīs iūdiciīsque pārent.
Disciplīna in Britanniā reperta atque inde in Galliam trānslāta esse exīstimātur; et nunc quī dīligentius eam rem 25 cōgnōscere volunt plźrumque illō discendī causā profīcīscuntur.
Druidźs ā bellō abesse cōnsuźrunt, neque tribūta ūnā cum reliquīs pendunt; mīlitiae vacātiōnem omniumque rźrum habent immūnitātem. Tantīs excitātī praemiīs et suā sponte multī in disciplīnam conveniunt et ā parentibus propīnquīsque mittuntur. Māgnum ibī numerum versuum źdiscere dīcuntur. Itaque annōs nōn nūllī XX in 5 disciplīnā permanent. Neque fās esse exīstimant ea litterīs mandāre, cum in reliquīs ferź rźbus, pūblicīs prīvātīsque ratiōnibus, Graecīs litterīs ūtantur. Id mihi duābus dź causīs īnstituisse videntur, quod neque in vulgum disciplīnam efferrī velint neque eōs quī discunt litterīs cōnfīsōs minus memoriae studźre; quod ferź plźrīsque accidit ut praesidiō litterārum dīligentiam in perdiscendō 10 āc memoriam remittant. In prīmīs hōc volunt persuādźre, nōn interīre animās sed ab aliīs post mortem trānsīre ad aliōs, atque hōc māximź ad virtūtem excitārī putant, metū mortis neglźctō. Multa praetereā dź sīderibus atque eōrum mōtū, dź mundī āc terrārum māgnitūdine, dź rźrum nātūrā, dź deōrum immortālium vī āc potestāte disputant et iuventūtī trādunt.
Alterum genus est equitum. Hī, cum est ūsus atque aliquod bellum incidit (quod ferź ante Caesaris adventum quotannīs accidere sōlźbat, utī aut ipsī iniūriās īnferrent aut illātās prōpulsārent), omnźs in bellō versantur; atque eōrum ut quisque est genere cōpiīsque amplissimus, ita plūrimōs circum sź ambactōs clientźsque habet. Hanc ūnam grātiam potentiamque nōvźrunt.
Nātiō est omnis Gallōrum admodum dźdita religiōnibus, atque ob eam causam quī sunt adfectī graviōribus morbīs quīque in proeliīs perīculīsque versantur aut prō victimīs hominźs immolant aut sź immolātūrōs vovent, administrīsque ad ea sacrificia druidibus ūtuntur; quod, prō vītā hominis nisi hominis vīta reddātur, nōn posse deōrum immortālium nūmen plācārī arbitrantur, pūblicźque źiusdem generis habent īnstitūta sacrificia. Aliī immānī māgnitūdine simulācra habent, quōrum contexta vīminibus membra vīvīs hominibus complent; quibus succźnsīs circumventī flammā exanimantur hominźs. Supplicia eōrum quī in fūrtō aut in latrōciniō aut aliquā noxiā sint comprehźnsī grātiōra dīs immortālibus esse arbitrantur; sed, cum źius generis cōpia dźfźcit, etiam ad innocentium supplicia dźscendunt.
Deum māximź Mercurium colunt. Hūius sunt plūrima simulācra, hunc omnium inventōrem artium ferunt, hunc viārum atque itinerum ducem, hunc ad quaestūs pecūniae mercātūrāsque habźre vim māximam arbitrantur. Post hunc Apollinem et Mārtem et Iovem et Minervam. Dź hīs eandem ferź 5 quam reliquae gentźs habent opīniōnem: Apollinem morbōs dźpellere, Minervam operum atque artificiōrum initia trādere, Iovem imperium caelestium tenźre, Mārtem bella regere. Huic, cum proeliō dīmicāre cōnstituźrunt, ea quae bellō cźperint plźrumque dźvovent: quae superāvźrunt, animālia capta immolant, reliquāsque rźs in ūnum locum cōnferunt. Multīs in cīvitātibus hārum 10 rźrum exstrūctōs tumulōs locīs cōnsecrātīs cōnspicārī licet, neque saepe accidit ut neglźctā quispiam religiōne aut capta apud sź occultāre aut posita tollere audźret, gravissimumque eī reī supplicium cum cruciātū cōnstitūtum est.
Gallī sź omnźs ab Dīte patre prōgnātōs praedicant, idque ab Druidibus prōditum dīcunt. Ob eam causam spatia omnis temporis nōn numerō diźrum sed noctium fīniunt; diźs nātālźs et mźnsum et annōrum initia sīc observant ut noctem diźs subsequātur. In 5 reliquīs vītae īnstitūtīs hōc ferź ab reliquīs differunt quod suōs līberōs, nisi cum adolźvźrunt ut mūnus mīlitiae sustinźre possint, palam ad sź adīre nōn patiuntur fīliumque puerīlī aetāte in pūblicō in cōnspectū patris adsistere turpe dūcunt.
Virī quantās pecūniās ab uxōribus dōtis nōmine accźpźrunt tantās ex suīs bonīs aestimātiōne factā cum dōtibus commūnicant. Hūius omnis pecūniae coniūnctim ratiō habźtur frūctūsque servantur: uter eōrum vītā superārit, ad eum pars utrīusque cum frūctibus 5 superiōrum temporum pervenit. Virī in uxōrźs, sīcutī in līberōs, vītae necisque habent potestātem; et cum pater familiae illūstriōre locō nātus dźcessit, źius propīnquī conveniunt et, dź morte sī rźs in suspīciōnem vźnit, dź uxōribus in servīlem modum quaestiōnem habent et, sī compertum est, īgnī atque omnibus 10 tormentīs excruciātās interficiunt. Fūnera sunt prō cultū Gallōrum māgnifica et sūmptuōsa; omniaque quae vīvīs cordī fuisse arbitrantur in īgnem īnferunt, etiam animālia: āc paulō suprā hanc memoriam servī et clientźs quōs ab eīs dīlźctōs esse cōnstābat iūstīs fūneribus cōnfectīs ūnā cremābantur.
Quae cīvitātźs commodius suam rem pūblicam administrāre exīstimantur habent lźgibus sānctum, sī quis quid dź rź pūblicā ā fīnitimīs rūmōre aut fāmā accźperit, utī ad magistrātum dźferat nźve cum quō aliō commūnicet: quod saepe hominźs temerāriōs 5 atque imperītōs falsīs rūmōribus terrźrī et ad facinus impellī et dź summīs rźbus cōnsilium capere cōgnitum est. Magistrātūs quae vīsa sunt occultant, quaeque esse ex ūsū iūdicāvźrunt multitūdinī prōdunt. Dź rź pūblicā nisi per concilium loquī nōn concźditur.
