AT rêgîna gravî jamdûdum saucia cûrâ vulnus alit vênîs, et caecô carpitur ignî. Multa virî virtûs animô, multusque recursat gentis honôs: haerent înfîxî pectore vultûs 5 verbaque, nec placidam membrîs dat cûra quiêtem. Postera Phoebêâ lûstrâbat lampade terrâs, ûmentemque Aurôra polô dîmôverat umbram, cum sîc ûnanimam adloquitur male sâna sorôrem: “Anna soror, quae mê suspênsam însomnia terrent! 10 Quis novus hic nostrîs successit sêdibus hospes, quem sêsê ôre ferêns, quam fortî pectore et armîs! Crêdô equidem, nec vâna fidês, genus esse deôrum. Dêgenerês animôs timor arguit. Heu, quibus ille jactâtus fâtîs! Quae bella exhausta canêbat! 15 Sî mihi nôn animô fîxum immôtumque sedêret, nê cui mê vinclô vellem sociâre jugâlî, postquam prîmus amor dêceptam morte fefellit; sî nôn pertaesum thalamî taedaeque fuisset, huic ûnî forsan potuî succumbere culpae. 20 Anna, fatêbor enim, miserî post fâta Sychaeî conjugis et sparsôs frâternâ caede penâtîs, sôlus hic înflexit sênsûs, animumque labantem impulit. Agnôscô veteris vestîgia flammae. Sed mihi vel tellûs optem prius îma dehîscat 25 vel pater omnipotêns abigat mê fulmine ad umbrâs, pallentîs umbrâs Erebô noctemque profundam, ante, pudor, quam tê violô, aut tua jûra resolvô. Ille meôs, prîmus quî mê sibi jûnxit, amôrês abstulit; ille habeat sêcum servetque sepulchrô.” 30 Sîc effâta sinum lacrimîs implêvit obortîs.
Anna refert: “Ô lûce magis dîlêcta sorôrî, sôlane perpetuâ maerêns carpêre juventâ, nec dulcîs nâtôs, Veneris nec praemia nôris? Id cinerem aut mânîs crêdis cûrâre sepultôs? 35 Estô: aegram nûllî quondam flexêre marîtî, nôn Libyae, nôn ante Tyrô; dêspectus Iarbâs ductôrêsque aliî, quôs Âfrica terra triumphîs dîves alit: placitône etiam pugnâbis amôrî? Nec venit in mentem quôrum cônsêderis arvîs? 40 Hinc Gaetûlae urbês, genus însuperâbile bellô, et Numidae înfrênî cingunt et inhospita Syrtis; hinc dêserta sitî regiô, lâtêque furentês Barcaeî. Quid bella Tyrô surgentia dîcam germânîque minâs? 45 Dîs equidem auspicibus reor et Jûnône secundâ hunc cursum Îliacâs ventô tenuisse carînâs. Quam tû urbem, soror, hanc cernês, quae surgere rêgna conjugiô tâlî! Teucrum comitantibus armîs Pûnica sê quantîs attollet glôria rêbus! 50 Tû modo posce deôs veniam, sacrîsque litâtîs indulgê hospitiô, causâsque innecte morandî, dum pelagô dêsaevit hiems et aquôsus Oriôn, quassâtaeque ratês, dum nôn tractâbile caelum.”
Hîs dictîs inpênsô animum inflammâvit amôre 55 spemque dedit dubiae mentî, solvitque pudôrem. Principiô dêlûbra adeunt pâcemque per ârâs exquîrunt; mactant lêctâs dê môre bidentîs lêgiferae Cererî Phoebôque patrîque Lyaeô, Jûnônî ante omnîs, cui vincla jugâlia cûrae. 60 Ipsa tenêns dextrâ pateram pulcherrima Dîdô candentis vaccae media inter cornua fundit, aut ante ôra deum pinguîs spatiâtur ad ârâs, înstauratque diem dônîs, pecudumque reclûsîs pectoribus inhiâns spîrantia cônsulit exta. 65 Heu, vâtum ignârae mentês! Quid vôta furentem, quid dêlûbra juvant? Êst mollîs flamma medullâs intereâ et tacitum vîvit sub pectore vulnus. Ûritur înfêlîx Dîdô tôtâque vagâtur urbe furêns, quâlis conjectâ cerva sagittâ, 70 quam procul incautam nemora inter Crêsia fîxit pâstor agêns têlîs lîquitque volâtile ferrum nescius: illa fugâ silvâs saltûsque peragrat Dictaeôs; haeret laterî lêtâlis harundô. Nunc media Aenêân sêcum per moenia dûcit 75 Sîdoniâsque ostentat opês urbemque parâtam, incipit effârî mediâque in vôce resistit; nunc eadem lâbente diê convîvia quaerit, Îliacôsque iterum dêmêns audîre labôrês exposcit pendetque iterum nârrantis ab ôre. 80 Post, ubi dîgressî, lûmenque obscûra vicissim lûna premit suâdentque cadentia sîdera somnôs, sôla domô maeret vacuâ strâtîsque relictîs incubat. Illum absêns absentem auditque videtque, aut gremiô Ascanium, genitôris imâgine capta 85 dêtinet, înfandum sî fallere possit amôrem. Nôn coeptae adsurgunt turrês, nôn arma juventûs exercet, portûsve aut prôpugnâcula bellô tûta parant; pendent opera interrupta, minaeque mûrôrum ingentês aequâtaque mâchina caelô.
90 Quam simul ac tâlî persênsit peste tenêrî câra Jovis conjûnx nec fâmam obstâre furôrî, tâlibus adgreditur Venerem Sâturnia dictîs: “Êgregiam vêrô laudem et spolia ampla refertis tûque puerque tuus (magnum et memorâbile nûmen), 95 ûna dolô dîvum sî fêmina victa duôrum est. Nec mê adeô fallit veritam tê moenia nostra suspectâs habuisse domôs Karthâginis altae. Sed quis erit modus, aut quô nunc certâmine tantô? Quîn potius pâcem aeternam pactôsque hymenaeôs 100 exercêmus? Habês, tôtâ quod mente petîstî: ardet amâns Dîdô trâxitque per ossa furôrem. Commûnem hunc ergô populum paribusque regâmus auspiciîs; liceat Phrygiô servîre marîtô dôtâlîsque tuae Tyriôs permittere dextrae.”
105 Ollî (sênsit enim simulâtâ mente locûtam, quô rêgnum Îtaliae Libycâs âverteret ôrâs) sîc contrâ est ingressa Venus: “Quis tâlia dêmêns abnuat aut têcum mâlit contendere bellô? Sî modo quod memorâs factum fortûna sequâtur. 110 Sed fâtîs incerta feror, sî Juppiter ûnam esse velit Tyriîs urbem Trojâque profectîs, miscêrîve probet populôs, aut foedera jungî. Tû conjûnx, tibi fâs animum temptâre precandô. Perge, sequar.” Tum sîc excêpit rêgia Jûnô: 115 “Mêcum erit iste labor. Nunc quâ ratiône, quod înstat cônfierî possit, paucîs (adverte) docêbô. Vênâtum Aenêâs ûnâque miserrima Dîdô in nemus îre parant, ubi prîmôs crâstinus ortûs extulerit Tîtân, radiîsque retêxerit orbem. 120 Hîs ego nigrantem commixtâ grandine nimbum, dum trepidant âlae, saltûsque indâgine cingunt, dêsuper înfundam, et tonitrû caelum omne ciêbô. Diffugient comitês et nocte tegentur opâcâ: spêluncam Dîdô dux et Trojânus eandem 125 dêvenient. Aderô et, tua sî mihi certa voluntâs, cônûbiô jungam stabilî propriamque dicâbô. Hic hymenaeus erit.” Nôn adversâta petentî adnuit, atque dolîs rîsit Cytherêa repertîs.
Ôceanum intereâ surgêns Aurôra relîquit. 130 It portîs jubare exortô dêlêcta juventûs, rêtia râra, plagae, lâtô vênâbula ferrô, Massÿlîque ruunt equitês et odôra canum vîs. Rêgînam thalamô cûnctantem ad lîmina prîmî Poenôrum exspectant, ostrôque însignis et aurô 135 stat sonipês ac frêna ferôx spûmantia mandit. Tandem prôgreditur magnâ stîpante catervâ Sîdoniam pictô chlamydem circumdata limbô; cui pharetra ex aurô, crînês nôdantur in aurum, aurea purpuream subnectit fîbula vestem. 140 Nec nôn et Phrygiî comitês et laetus Iûlus incêdunt. Ipse ante aliôs pulcherrimus omnîs înfert sê socium Aenêâs atque agmina jungit. Quâlis ubi hîbernam Lyciam Xanthîque fluenta dêserit ac Dêlum mâternam invîsit Apollô 145 înstauratque chorôs, mixtîque altâria circum Crêtesque Dryopesque fremunt pictîque Agathyrsî: ipse jugîs Cynthî graditur, mollîque fluentem fronde premit crînem fingêns atque implicat aurô; têla sonant umerîs: haud illô sêgnior îbat 150 Aenêâs, tantum êgregiô decus ênitet ôre. Postquam altôs ventum in montîs atque invia lûstra, ecce ferae saxî dêjectae vertice caprae dêcurrêre jugîs; aliâ dê parte patentîs trânsmittunt cursû campôs atque agmina cervî 155 pulverulenta fugâ glomerant montîsque relinquunt. At puer Ascanius mediîs in vallibus âcrî gaudet equô jamque hôs cursû, jam praeterit illôs, spûmantemque darî pecora inter inertia vôtîs optat aprum, aut fulvum dêscendere monte leônem.
160 Intereâ magnô miscêrî murmure caelum incipit; însequitur commixtâ grandine nimbus; et Tyriî comitês passim et Trojâna juventûs Dardaniusque nepôs Veneris dîversa per agrôs têcta metû petiêre; ruunt dê montibus amnês. 165 Spêluncam Dîdô dux et Trojânus eandem dêveniunt. Prîma et Tellûs et prônuba Jûnô dant signum; fulsêre ignês et cônscius aethêr cônûbiîs, summôque ululârunt vertice nymphae. Ille diês prîmus lêtî prîmusque malôrum 170 causa fuit; neque enim speciê fâmâve movêtur, nec jam fûrtîvum Dîdô meditâtur amôrem: conjugium vocat; hôc praetexit nômine culpam.
Extemplô Libyae magnâs it Fâma per urbês, Fâma, malum quâ nôn aliud vêlôcius ûllum: 175 môbilitâte viget, vîrîsque adquîrit eundô, parva metû prîmô, mox sêsê attollit in aurâs ingrediturque solô et caput inter nûbila condit. Illam Terra parêns, îrâ inrîtâtâ deôrum extrêmam, ut perhibent, Coeô Enceladôque sorôrem 180 prôgenuit pedibus celerem et pernîcibus âlîs, mônstrum horrendum, ingêns, cui quot sunt corpore plûmae, tot vigilês oculî subter (mîrâbile dictû), tot linguae, totidem ôra sonant, tot subrigit aurîs. Nocte volat caelî mediô terraeque per umbram 185 strîdêns, nec dulcî dêclînat lûmina somnô; lûce sedet custôs aut summî culmine têctî turribus aut altîs, et magnâs territat urbês, tam fictî prâvîque tenâx quam nuntia vêrî. Haec tum multiplicî populôs sermône replêbat 190 gaudêns, et pariter facta atque înfecta canêbat: vênisse Aenêân, Trojânô sanguine crêtum, cui sê pulchra virô dignêtur jungere Dîdô; nunc hiemem inter sê luxû, quam longa, fovêre rêgnôrum immemorês turpîque cupîdine captôs. 195 Haec passim dea foeda virum diffundit in ôra. Prôtinus ad rêgem cursûs dêtorquet Iarbân incenditque animum dictîs atque aggerat îrâs.
Hic Hammône satus raptâ Garamantide Nymphâ templa Jovî centum lâtîs immânia rêgnîs, 200 centum ârâs posuit, vigilemque sacrâverat ignem, excubiâs dîvum aeternâs, pecudumque cruôre pingue solum et variîs flôrentia lîmina sertîs. Isque âmêns animî et rûmôre accênsus amârô dîcitur ante ârâs media inter nûmina dîvum 205 multa Jovem manibus supplex ôrâsse supînîs: “Juppiter omnipotêns, cui nunc Maurûsia pictîs gêns epulâtâ torîs Lênaeum lîbat honôrem, aspicis haec? An tê, genitor, cum fûlmina torquês nêquîquam horrêmus, caecîque in nûbibus ignês 210 terrificant animôs et inânia murmura miscent? Fêmina, quae nostrîs errâns in fînibus urbem exiguam pretiô posuit, cui lîtus arandum cuique locî lêgês dedimus, cônûbia nostra reppulit ac domînum Aenêân in rêgna recêpit. 215 Et nunc ille Paris cum sêmivirô comitâtû, Maeoniâ mentum mitrâ crînemque madentem subnexus, rapto potitur: nôs mûnera templîs quippe tuîs ferimus fâmamque fovêmus inânem.”
Tâlibus ôrantem dictîs ârâsque tenentem 220 audiit Omnipotêns, oculôsque ad moenia torsit rêgia et oblîtôs fâmae meliôris amantîs. Tum sîc Mercurium adloquitur ac tâlia mandat: “Vâde age, nâte, vocâ Zephyrôs et lâbere pennîs, Dardaniumque ducem, Tyriâ Karthâgine quî nunc 225 exspectat, fâtîsque datâs nôn respicit urbês, adloquere et celerîs dêfer mea dicta per aurâs. Nôn illum nôbîs genetrîx pulcherrima tâlem prômîsit Grajumque ideô bis vindicat armîs; sed fore quî gravidam imperiîs bellôque frementem 230 Îtaliam regeret, genus altô â sanguine Teucrî prôderet, ac tôtum sub lêgês mitteret orbem. Sî nûlla accendit tantârum glôria rêrum nec super ipse suâ môlîtur laude labôrem, Ascaniône pater Rômânâs invidet arcês? 235 Quid struit? Aut quâ spê inimîcâ in gente morâtur nec prôlem Ausoniam et Lâvînia respicit arva? Nâviget! Haec summa est; hic nostrî nuntius estô.”
Dîxerât. Ille patris magnî pârêre parâbat imperiô; et prîmum pedibus tâlâria nectit 240 aurea, quae sublîmem âlîs sîve aequora suprâ seu terram rapidô pariter cum flâmine portant. Tum virgam capit: hâc animâs ille êvocat Orcô pallentîs, aliâs sub Tartara trîstia mittit, dat somnôs adimitque, et lûmina morte resignat. 245 Illâ frêtus agit ventôs, et turbida trânat nûbila. Jamque volâns apicem et latera ardua cernit Atlantis dûrî, caelum quî vertice fulcit, Atlantis, cînctum adsiduê cui nûbibus âtrîs pîniferum caput et ventô pulsâtur et imbrî, 250 nix umerôs înfûsa tegit; tum flûmina mentô praecipitant senis, et glaciê riget horrida barba. Hîc prîmum paribus nîtêns Cyllênius âlîs cônstitit; hinc tôtô praeceps sê corpore ad undâs mîsit avî similis, quae circum lîtora, circum 255 piscôsôs scopulôs humilis volat aequora juxtâ. Haud aliter terrâs inter caelumque volâbat lîtus harênôsum Libyae, ventôsque secâbat mâternô veniêns ab avô Cyllênia prôlês. Ut prîmum âlâtis tetigit mâgâlia plantîs, 260 Aenêân fundantem arcês ac têcta novantem conspicit. Atque illî stêllâtus iaspide fulvâ ênsis erat, Tyriôque ardêbat mûrice laena dêmissa ex umerîs, dîves quae mûnera Dîdô fêcerat, et tenuî têlâs discrêverat aurô. 265 Continuô invâdit: “Tu nunc Karthâginis altae fundâmenta locâs, pulchramque uxôrius urbem exstruis? Heu, rêgnî rêrumque oblîte tuârum? Ipse deum tibi mê clârô dêmittit Olympô rêgnâtor, caelum ac terrâs quî nûmine torquet: 270 ipse haec ferre jubet celerîs mandâta per aurâs: Quid struis, aut quâ spê Libycîs teris ôtia terrîs? Sî tê nûlla movet tantârum glôria rêrum, [nec super ipse tuâ môliris laude labôrem,] Ascanium surgentem et spês hêrêdis Iûlî 275 respice, cui rêgnum Îtaliae Rômânaque tellûs debêtur.” Tâlî Cyllênius ôre locûtus mortalîs vîsûs mediô sermône relîquit, et procul in tenuem ex oculîs êvânuit auram.
At vêrô Aenêâs aspectû obmûtuit âmêns, 280 arrêctaeque horrôre comae et vôx faucibus haesit. Ardet abîre fugâ dulcîsque relinquere terrâs, attonitus tantô monitû imperiôque deôrum. Heu quid agat? Quô nunc rêgînam ambîre furentem audeat adfâtû? Quae prîma exordia sûmat? 285 Atque animum nunc hûc celerem, nunc dîvidit illûc in partîsque rapit variâs perque omnia versat. Haec alternantî potior sententia vîsa est: Mnêsthea Sergestumque vocat fortemque Serestum, classem aptent tacitî sociôsque ad lîtora côgant, 290 arma parent et quae rêbus sit causa novandîs dissimulent; sêsê intereâ, quandô optima Dîdô nesciat et tantôs rumpî nôn spêret amôrês, temptâtûrum aditûs et quae mollissima fandî tempora, quis rêbus dexter modus. Ôcius omnês 295 imperiô laetî pârent ac jussa facessunt.
At rêgîna dolôs (quis fallere possit amantem?) praesênsit, môtûsque excêpit prîma futûrôs, omnia tûta timêns. Eadem impia Fâma furentî dêtulit armârî classem cursumque parârî. 300 Saevit inops animî tôtamque incênsa per urbem bacchâtur, quâlis commôtis excita sacrîs Thyias, ubi audîtô stimulant trietêrica Bacchô orgia nocturnusque vocat clâmôre Cithaerôn. Tandem hîs Aenêân compellat vôcibus ultrô: 305 “Dissimulâre etiam spêrâstî, perfide, tantum posse nefâs tacitusque meâ dêcêdere terrâ? Nec tê noster amor, nec tê data dextera quondam nec moritûra tenet crûdêlî fûnere Dîdô? Quîn etiam hîbernô môlîris sîdere classem 310 et mediîs properâs Aquilônibus îre per altum, crûdêlis? Quid, sî nôn arva aliêna domôsque ignôtâs peterês, et Troja antîqua manêret, Troja per undôsum peterêtur classibus aequor Mêne fugis? Per ego hâs lacrimâs dextramque tuam tê 315 (quandô aliud mihi jam miserae nihil ipsa relîquî) per cônûbia nostra, per inceptôs hymenaeôs, sî bene quid dê tê meruî, fuit aut tibi quicquam dulce meum, miserêre domûs lâbentis et istam, ôrô, sî quis adhûc precibus locus, exue mentem. 320 Tê propter Libycae gentês Nomadumque tyrannî ôdêre, înfênsî Tyriî; tê propter eundem exstînctus pudor et, quâ sôlâ sîdera adîbam, fâma prior. Cui mê moribundam dêseris,—hospes (hoc solum nômen quoniam dê conjuge restat)? 325 Quid moror? An mea Pygmaliôn dum moenia frâter dêstruat aut captam dûcat Gaetûlus Iarbâs? Saltem sî qua mihî dê tê suscepta fuisset ante fugam subolês, sî quis mihi parvulus aulâ lûderet Aenêâs, quî tê tamen ôre referret, 330 nôn equidem omnînô capta ac dêserta vidêrer.”
Dîxerat. Ille Jovis monitîs immôta tenêbat lûmina, et obnixus cûram sub corde premêbat. Tandem pauca refert: “Ego tê, quae plûrima fandô ênumerâre valês, numquam, rêgîna, negâbô 335 prômeritam, nec mê meminisse pigêbit Elissae, dum memor ipse meî, dum spîritus hôs regit artûs. Prô rê pauca loquar. Neque ego hanc abscondere fûrtô spêrâvî (nê finge) fugam, nec conjugis umquam praetendî taedâs aut haec in foedera vênî. 340 Mê sî fâta meîs paterentur dûcere vîtam auspiciîs et sponte meâ compônere cûrâs, urbem Trojânam prîmum dulcîsque meôrum reliquiâs colerem, Priamî têcta alta manêrent, et recidîva manû posuissem Pergama victîs. 345 Sed nunc Îtaliam magnam Grÿnêus Apollô, Îtaliam Lyciae jussêre capessere sortês: hic amor, haec patria est. Sî tê Karthâginis arcês Phoenissam Libycaeque aspectus dêtinet urbis, quae tandem, Ausoniâ Teucrôs consîdere terrâ, 350 invidia est? Et nôs fâs extera quaerere rêgna. Mê patris Anchîsae, quotiêns ûmentibus umbrîs nox operit terrâs, quotiêns astra ignea surgunt, admonet in somnîs et turbida terret imâgô; mê puer Ascanius capitisque iniûria cârî, 355 quem rêgnô Hesperiae fraudô et fâtâlibus arvîs. Nunc etiam interpres dîvum, Jove missus ab ipsô (testor utrumque caput) celerîs mandâta per aurâs dêtulit; ipse deum manifestô in lûmine vîdî intrantem mûrôs, vôcemque hîs auribus hausî. 360 Dêsine mêque tuîs incendere têque querêlîs: Îtaliam nôn sponte sequor.”
Tâlia dîcentem jamdûdum âversa tuêtur hûc illûc volvêns oculôs tôtumque pererrat lûminibus tacitîs et sîc accênsa profâtur: 365 “Nec tibi dîva parêns generis nec Dardanus auctor, perfide, sed dûris genuit tê cautibus horrêns Caucasus Hyrcanaeque admôrunt ûbera tigrês. Nam quid dissimulô aut quae mê ad majôra reservô? Num flêtû ingemuit nostrô? Num lûmina flexit? 370 Num lacrimâs victus dedit, aut miserâtus amantem est? Quae quibus anteferam? Jam jam nec maxima Jûnô, nec Sâturnius haec oculîs pater aspicit aequîs. Nûsquam tûta fidês. Êjectum lîtore, egentem excêpî, et rêgnî dêmêns in parte locâvî. 375 Âmissam classem, sociôs â morte redûxî (heu furiîs incênsa feror!): nunc augur Apollô, nunc Lyciae sortês, nunc et Jove missus ab ipsô interpres dîvum fert horrida jussa per aurâs. Scîlicet is superîs labor est, ea cûra quiêtôs 380 sollicitat. Neque tê teneô neque dicta refellô: î, sequere Îtaliam ventîs, pete rêgna per undâs. Spêrô equidem mediîs, sî quid pia nûmina possunt, supplicia hausûrum scopulîs et nômine Dîdô saepe vocâtûrum. Sequar âtrîs ignibus absêns 385 et, cum frigida mors animâ sêdûxerit artûs, omnibus umbra locîs aderô. Dabis, improbe, poenâs. Audiam et haec mânîs veniet mihi fâma sub îmôs.” Hîs medium dictîs sermônem abrumpit, et aurâs aegra fugit, sêque ex oculîs âvertit et aufert, 390 linquêns multa metû cunctantem et multa parantem dîcere. Suscipiunt famulae, conlâpsaque membra marmoreô referunt thalamô strâtîsque repônunt.
At pius Aenêâs, quamquam lênîre dolentem sôlandô cupit et dictîs âvertere cûrâs, 395 multa gemêns magnôque animum labefactus amôre, jussa tamen dîvum exsequitur classemque revîsit. Tum vêrô Teucrî incumbunt, et lîtore celsâs dêducunt tôtô nâvîs. Natat ûncta carîna, frondentîsque ferunt rêmôs et rôbora silvîs 400 înfabricâta, fugae studiô. Migrantîs cernâs tôtâque ex urbe ruentîs. Ac velut ingentem formîcae farris acervum cum populant hiemis memorês têctôque repônunt, it nigrum campîs agmen praedamque per herbâs 405 convectant calle angustô: pars grandia trûdunt obnixae frumenta umeris; pars agmina cogunt castîgantque morâs, opere omnis sêmita fervet. Quis tibi tum, Dîdô, cernentî tâlia sênsus? quôsve dabâs gemitûs, cum lîtora fervere lâtê 410 prôspicerês arce ex summâ, tôtumque vidêrês miscerî ante oculôs tantîs clâmôribus aequor! Improbe Amor, quid nôn mortâlia pectora côgis! Îre iterum in lacrimâs, iterum temptâre precandô côgitur, et supplex animôs submittere amôrî, 415 nê quid inexpertum frûstrâ moritûra relinquat.
“Anna, vidês tôtô properârî lîtore circum: undique convênêre; vocat jam carbasus aurâs, puppibus et laetî nautae imposuêre corônâs. Hunc ego sî potuî tantum spêrâre dolôrem, 420 et perferre, soror, poterô. Miserae hoc tamen ûnum exsequere, Anna, mihî; sôlam nam perfidus ille tê colere, arcânôs etiam tibi crêdere sênsûs; sôla virî mollîs aditûs et tempora nôrâs: î, soror, atque hostem supplex adfâre superbum: 425 nôn ego cum Danaîs Trojânam exscindere gentem Aulide jurâvî, classemve ad Pergama mîsî, nec patris Anchîsae cinerês mânîsve revellî: cûr mea dicta neget dûrâs dêmittere in aurîs? Quô ruit? Extrêmum hoc miserae det mûnus amantî: 430 exspectet facilemque fugam ventôsque ferentîs. Nôn jam conjugium antîquum, quod prôdidit, ôrô, nec pulcrô ut Latiô careat rêgnumque relinquat: tempus inâne petô, requiem spatiumque furôrî, dum mea mê victam doceat fortûna dolêre. 435 Extrêmam hanc ôrô veniam (miserêre sorôris), quam mihi cum dederit, cumulâtam morte remittam.”
Tâlibus ôrâbat, tâlîsque miserrima flêtûs fertque refertque soror. Sed nûllîs ille movêtur flêtibus, aut vocês ûllâs tractâbilis audit; 440 fâta obstant placidâsque virî deus obstruit aurîs. Ac velut annôsô validam cum rôbore quercum Alpinî Boreae nunc hinc nunc flâtibus illinc êruêre inter sê certant; it strîdor, et altae cônsternunt terram concussô stîpite frondês; 445 ipsa haeret scopulîs et quantum vertice ad aurâs aetheriâs, tantum râdîce in Tartara tendit: haud secus adsiduîs hinc atque hinc vôcibus hêrôs tunditur, et magnô persentit pectore cûrâs; mêns immôta manet, lacrimae volvuntur inânês.
450 Tum vêrô înfêlîx fâtîs exterrita Dîdô mortem ôrat; taedet caelî convexa tuêrî. Quô magis inceptum peragat lûcemque relinquat, vîdit, tûricremîs cum dôna impôneret ârîs, (horrendum dictû) laticês nigrêscere sacrôs, 455 fûsaque in obscênum sê vertere vîna cruôrem. Hoc vîsum nûllî, nôn ipsî effâta sorôrî. Praetereâ fuit in têctîs dê marmore templum conjugis antîquî, mîrô quod honôre colêbat, velleribus niveîs et fêstâ fronde revînctum: 460 hinc exaudîrî vôcês et verba vocantis vîsa virî, nox cum terrâs obscûra tenêret; sôlaque culminibus fêrâlî carmine bûbô saepe querî et longâs in flêtum dûcere vôces; multaque praetereâ vâtum praedicta priôrum 465 terribilî monitû horrificant. Agit ipse furentem in somnîs ferus Aenêâs; semperque relinquî sôla sibî, semper longam incomitâta vidêtur îre viam et Tyriôs dêsertâ quaerere terrâ, Eumenidum velutî dêmêns videt agmina Pentheus 470 et sôlem geminum et duplicês sê ostendere Thêbâs, aut Agamemnonius scaenîs agitâtus Orestês armâtam facibus mâtrem et serpentibus âtrîs cum fugit ultrîcêsque sedent in lîmine Dîrae.
Ergô ubi concêpit furiâs êvicta dolôre 475 dêcrêvitque morî, tempus sêcum ipsa modumque exigit, et maestam dictîs adgressa sorôrem cônsilium vultû tegit ac spem fronte serênat: “Invênî, germâna, viam (grâtâre sorôrî) quae mihi reddat eum vel eô mê solvat amantem. 480 Ôceanî fînem juxtâ sôlemque cadentem ultimus Aethiopum locus est, ubi maxImus Atlâs axem umerô torquet stêllîs ardentibus aptum: hinc mihi Massÿlae gentis mônstrâta sacerdôs, Hesperidum templî custôs, epulâsque dracônî 485 quae dabat, et sacrôs servâbat in arbore râmôs, spargêns ûmida mella sopôriferumque papâver. Haec sê carminibus prômittit solvere mentês quâs velit, ast aliîs dûrâs immittere cûrâs, sistere aquam fluviîs et vertere sîdera retrô, 490 nocturnôsque movet mânîs: mûgîre vidêbis sub pedibus terram et dêscendere montibus ornôs. Testor, câra, deôs et tê, germâna, tuumque dulce caput, magicâs invîtam accingier artîs. Tû sêcrêta pyram têctô interiôre sub aurâs 495 êrige, et arma virî thalamô quae fîxa relîquit impius exuviâsque omnîs lectumque jugâlem, quô periî, superimpônâs: abolêre nefandî cûncta virî monumenta juvat mônstratque sacerdôs.” Haec effâta silet, pallor simul occupat ôra. 500 Nôn tamen Anna novîs praetexere fûnera sacrîs germânam crêdit, nec tantôs mente furôrês concipit aut graviôra timet quam morte Sychaeî. Ergô jussa parat.
At rêgîna, pyrâ penetrâlî in sêde sub aurâs 505 êrêctâ ingentî taedîs atque îlice sectâ, intenditque locum sertîs, et fronde corônat fûnereâ; super exuviâs ênsemque relictum effigiemque torô locat, haud ignâra futûrî. Stant ârae circum, et crînês effûsa sacerdôs 510 ter centum tonat ôre deôs, Erebumque Chaosque tergeminamque Hecatên, tria virginis ôra Diânae. Sparserat et laticês simulâtôs fontis Avernî, falcibus et messae ad lûnam quaeruntur aênîs pûbentês herbae nigrî cum lacte venênî; 515 quaeritur et nâscentis equî de fronte revolsus et mâtrî praereptus amor. Ipsa molâ manibusque piîs altâria juxtâ, ûnum exûta pedem vinclîs, in veste recînctâ, testâtur moritûra deôs et cônscia fâtî 520 sîdera; tum, sî quod nôn aequô foedere amantîs cûrae nûmen habet jûstumque memorque, precâtur.
Nox erat, et placidum carpêbant fessa sopôrem corpora per terrâs, silvaeque et saeva quiêrant aequora, cum mediô volvuntur sîdera lâpsû, 525 cum tacet omnis ager, pecudês pictaeque volucrês, quaeque lacûs lâtê liquidôs, quaeque aspera dûmîs rûra tenent, somnô positae sub nocte silentî. [Lênibant cûrâs, et corda oblîta labôrum.] At nôn înfêlîx animî Phoenissa nec umquam 530 solvitur in somnôs oculîsve aut pectore noctem accipit: ingeminant cûrae, rûrsusque resurgêns saevit amor, magnôque îrârum flûctuat aestû. Sîc adeô însistit sêcumque ita corde volûtat: “En, quid agô? Rûrsusne procôs inrîsa priôrês 535 experiar, Nomadumque petam cônûbia supplex, quôs ego sim totiêns jam dêdignâta marîtôs? Îliacâs igitur classîs atque ultima Teucrum jussa sequar? Quiane auxiliô juvat ante levâtôs et bene apud memorês veteris stat grâtia fâctî? 540 Quis mê autem, fac velle, sinet ratibusve superbis invîsam accipiet? Nescîs hêu, perdita, necdum Lâomedontêae sentîs perjûria gentis? Quid tum? Sôla fugâ nautâs comitâbor ovantîs? An Tyriîs omnîque manû stîpâta meôrum 545 înferar et, quôs Sîdoniâ vix urbe revellî, rûrsus agam pelagô et ventîs dare vêla jubêbô? Quîn morere ut merita es, ferrôque âverte dolôrem. Tû lacrimîs êvicta meîs, tû prîma furentem hîs, germâna, malîs onerâs atque objicis hostî. 550 Nôn licuit thalamî expertem sine crîmine vîtam dêgere more ferae, tâlîs nec tangere cûrâs! Nôn servâta fidês cineri prômissa Sychaeô.”
Tantôs illa suô rumpêbat pectore questûs: Aenêâs celsâ in puppî jam certus eundî 555 carpêbat somnôs, rêbus jam rîte parâtîs. Huic sê forma deî voltû redeuntis eôdem obtulit in somnîs rûrsusque ita vîsa monêre est, omnia Mercuriô similis, vôcemque colôremque et crînîs flâvôs et membra decôra juventa: 560 “Nâte deâ, potes hôc sub câsû dûcere somnôs, nec quae tê circum stent deinde perîcula, cernîs, dêmêns, nec Zephyrôs audîs spîrâre secundôs? Illa dolôs dîrumque nefâs in pectore versat certa morî, variôsque îrârum concitat aestûs. 565 Nôn fugis hinc praeceps, dum praecipitâre potestâs? Jam mare turbârî trabibus saevâsque vidêbis conlûcêre facês, jam fervere lîtora flammîs, sî tê hîs attigerit terrîs Aurôra morantem. Heia age, rumpe morâs. Varium et mûtâbile semper 570 fêmina.” Sîc fâtus, noctî sê immiscuit âtrae.
Tum verô Aenêâs, subitîs exterritus umbrîs corripit ê somnô corpus, sociôsque fatîgat: praecipitês: “Vigilâte, virî, et cônsîdite trânstrîs; solvite vêla citî. Deus aethere missus ab altô 575 fêstînâre fugam tortôsque incîdere fûnîs ecce iterum înstimulat. Sequimur tê, sâncte deôrum, quisquis es, imperiôque iterum pârêmus ovantês. Adsîs Ô placidusque juvês, et sîdera caelô dextra ferâs.” Dîxit, vâgînâque êripit ênsem 580 fulmineum strictôque ferit retinâcula ferrô. Îdem omnîs simul ardor habet, rapiuntque ruuntque; lîtora dêseruêre, latet sub classibus aequor, adnixî torquent spûmâs et caerula verrunt.
Et jam prîma novô spargêbat lûmine terrâs 585 Tithônî croceum linquêns Aurôra cubîle. Rêgîna ê speculîs ut prîmum albêscere lûcem vîdit, et aequâtîs classem prôcêdere vêlîs, lîtoraque et vacuôs sênsit sine rêmige portûs, terque quaterque manû pectus percussa decôrum, 590 flâventesque abscissa comâs, “Prô Iuppiter, îbit hic,” ait “et nostrîs inlûserit advena rêgnis? Nôn arma expedient, tôtâque ex urbe sequentur, dêripientque ratês aliî nâvâlibus? Îte, ferte citî flammâs, date têla, impellite rêmôs! 595 Quid loquor? Aut ubi sum? Quae mentem insânia mûtat? Înfêlîx Dîdô, nunc tê facta impia tangunt? Tum decuit, cum scêptra dabâs. Ên dextra fidêsque, quem sêcum patriôs ajunt portâre penâtîs, quem subiisse umerîs cônfectum aetâte parentem! 600 Nôn potuî abreptum dîvellere corpus, et undîs spargere? Nôn sociôs, nôn ipsum absûmere ferrô Ascanium patriîsque epulandum pônere mênsis? Vêrum anceps pugnae fuerat fortûna:—Fuisset: quem metuî moritûra? Facês in castra tulissem 605 implêssemque forôs flammîs nâtumque patremque cum genere extînxem, mêmet super ipsa dedissem. Sôl, quî terrârum flammîs opera omnia lûstrâs, tûque hârum interpres cûrârum et cônscia Jûnô, nocturnîsque Hecatê triviîs ululâta per urbês, 610 et Dîrae ultrîcês et dî morientis Elissae, accipite haec, meritumque malîs advertite nûmen et nostrâs audîte precês. Sî tangere portûs înfandum caput ac terrîs adnâre necesse est, et sîc fata Jovis poscunt, hic terminus haeret: 615 at bellô audâcis populî vexâtus et armîs, fînibus extorris, complexû âvulsus Iûlî, auxilium implôret videatque indigna suôrum fûnera; nec, cum sê sub lêgês pâcis inîquae trâdiderit, rêgnô aut optâtâ lûce fruâtur, 620 sed cadat ante diem mediâque inhumâtus harênâ. Haec precor, hanc vôcem extrêmam cum sanguine fundô. Tum vôs, Ô Tyriî, stirpem et genus omne futûrum exercête odiîs, cinerîque haec mittite nostrô mûnera. Nûllus amor populîs nec foedera suntô. 625 Exoriâre aliquis nostrîs ex ossibus ultor quî face Dardaniôs ferrôque sequâre colônôs, nunc, ôlim, quôcumque dabunt se tempore vîrês. Lîtora lîtoribus contrâria, flûctibus undâs imprecor, arma armîs: pugnent ipsîque nepôtêsque.”
630 Haec ait, et partîs animum versâbat in omnîs, invîsam quaerêns quam prîmum abrumpere lûcem. Tum breviter Barcên nûtrîcem adfâta Sychaeî, namque suam patriâ antîquâ cinis âter habêbat: “Annam câra mihî nûtrix, hûc siste sorôrem; 635 dîc corpus properet fluviâlî spargere lymphâ, et pecudês sêcum et mônstrâta piâcula dûcat. Sîc veniat, tûque ipsa piâ tege tempora vittâ. Sacra Jovî Stygiô, quae rîte incepta parâvî, perficere est animus fînemque impônere cûrîs, 640 Dardaniîque rogum capitis permittere flammae.” Sîc ait. Illa gradum studiô celerâbat anîlî. At trepida et coeptîs immânibus effera Dîdô, sanguineam volvêns aciem, maculîsque trementîs interfûsa genâs, et pallida morte futûra, 645 interiôra domûs inrumpit lîmina et altôs cônscendit furibunda gradûs ênsemque reclûdit Dardanium, nôn hôs quaesîtum mûnus in ûsûs. Hîc, postquam Îliacâs vestîs nôtumque cubîle cônspexit, paulum lacrimîs et mente morâta, 650 incubuitque torô, dîxitque novissima verba: “Dulcês exuviae, dum fâta deusque sinêbant, accipite hanc animam mêque hîs exsolvite cûrîs. Vîxî et quem dederat cursum fortûna, perêgî, et nunc magna meî sub terrâs îbit imâgô. 655 Urbem praeclâram statuî, mea moenia vîdî; ulta virum poenâs inimîcô â frâtre recêpî; fêlîx, heu nimium fêlîx, sî litora tantum numquam Dardaniae tetigissent nostra carînae!” Dîxit, et, ôs impressa torô, “Moriêmur inultae, 660 sed moriâmur” ait. “Sîc, sîc juvat îre sub umbrâs: Hauriat hunc oculîs ignem crûdelîs ab altô Dardanus, et nostrae sêcum ferat ômina mortis.” Dîxerat, atque illam media inter tâlia ferrô conlâpsam aspiciunt comitês, ênsemque cruôre 665 spûmantem sparsâsque manûs. It clâmor ad alta âtria; concussam bacchâtur Fâma per urbem. Lâmentîs gemitûque et fêmineô ululâtû têcta fremunt, resonat magnîs plangôribus aethêr, nôn aliter, quam sî immissîs ruat hostibus omnis 670 Karthâgô aut antîqua Tyros, flammaeque furentês culmina perque hominum volvantur perque deôrum. Audiit exanimis, trepidôque exterrita cursû unguibus ôra soror foedâns et pectora pugnîs per mediôs ruit, ac morientem nômine clâmat: 675 “Hoc illud, germâna, fuit? Mê fraude petêbâs? Hoc rogus iste mihi, hoc ignês âraeque parâbant? Quid prîmum dêserta querar? Comitemne sorôrem sprêvistî moriêns? Eadem mê ad fâta vocâssês: îdem ambâs ferrô dolor, atque eadem hôra tulisset. 680 Hîs etiam strûxî manibus, patriôsque vocâvî vôce deôs, sîc tê ut positâ, crudêlis abessem? Exstînxtî tê mêque, soror, populumque patrêsque Sîdoniôs urbemque tuam. Date, volnera lymphîs abluam et, extrêmus sî quis super hâlitus errat, 685 ôre legam.” Sîc fata, gradûs êvâserat altôs, sêmianimemque sinû germânam amplexa fovêbat cum gemitû atque âtrôs siccâbat veste cruôrês. Illa, gravîs oculôs cônâta attollere rûrsus dêficit; înfîxum strîdit sub pectore vulnus. 690 Ter sêsê attollêns cubitôque adnixa levâvit; ter revolûta torô est oculîsque errantibus altô quaesîvit caelô lûcem ingemuitque repertâ.
Tum Jûnô omnipotêns longum miserâta dolôrem difficilîsque obitûs Îrim dêmîsit Olympô, 695 quae luctantem animam nexôsque resolveret artûs. Nam quia nec fâtô meritâ nec morte perîbat, sed misera ante diem subitôque accênsa furôre, nôndum illî flâvum Prôserpina vertice crînem abstulerat Stygiôque caput damnâverat Orcô. 700 Ergo Îris croceîs per caelum rôscida pennîs, mîlle trahêns variôs adversô sôle colôrês, dêvolat, et suprâ caput adstitit: “Hunc ego Dîtî sacrum jussa ferô têque istô corpore solvô.” Sîc ait et dextrâ crînem secat: omnis et ûnâ 705 dîlâpsus calor atque in ventôs vîta recessit.
