Conticuźre omnźs intentīque ōra tenźbant.
Inde torō pater Aenźās sīc orsus ab altō:
Īnfandum, rźgīna, jubźs renovāre dolōrem,
Trojānās ut opźs et lāmentābile rźgnum
5źruerint Danaī, quaeque ipse miserrima vīdī
et quōrum pars magna fuī. Quis tālia fandō
Myrmidonum Dolopumve aut dūrī mīles Ulixī
temperet ā lacrimīs? Et jam nox ūmida caelō
praecipitat suādentque cadentia sīdera somnōs.
10Sed sī tantus amor cāsūs cognōscere nostrōs
et breviter Trojae suprźmum audīre labōrem,
quamquam animus meminisse horret lūctūque refūgit,
incipiam.
Frāctī bellō fātīsque repulsī
ductōrźs Danaum tot jam lābentibus annīs
15īnstar montis equum dīvīnā Palladis arte
aedificant, sectāque intexunt abiete costās;
vōtum prō reditū simulant; ea fāma vagātur.
Hūc dźlźcta virum sortītī corpora fūrtim
inclūdunt caecō laterī penitusque cavernās
20ingentīs uterumque armātō mīlite complent.
Est in cōnspectū Tenedos, nōtissima fāmā īnsula, dīves opum Priamī dum rźgna manźbant, nunc tantum sinus et statiō male fīda carīnīs: hūc sź prōvectī dźsertō in lītore condunt; 25nōs abiisse ratī et ventō petiisse Mycźnās. Ergō omnis longō solvit sź Teucria lūctū; panduntur portae, juvat īre et Dōrica castra dźsertōsque vidźre locōs lītusque relictum: hīc Dolopum manus, hīc saevus tendźbat Achillźs; 30classibus hīc locus, hīc aciź certāre solźbant. Pars stupet innūptae dōnum exitiāle Minervae et mōlem mīrantur equī; prīmusque Thymoetźs dūcī intrā mūrōs hortātur et arce locārī, sīve dolō seu jam Trojae sīc fāta ferźbant. 35At Capys, et quōrum melior sententia mentī, aut pelagō Danaum īnsidiās suspectaque dōna praecipitāre jubent subjectīsque ūrere flammīs, aut terebrāre cavās uterī et temptāre latebras. Scinditur incertum studia in contrāria vulgus. 40 Prīmus ibi ante omnīs magnā comitante catervā Lāocoōn ardźns summā dźcurrit ab arce, et procul Ō miserī, quae tanta īnsānia, cīvźs? Crźditis āvectōs hostīs? Aut ūlla putātīs dōna carźre dolīs Danaum? Sīc nōtus Ulixźs? 45Aut hōc inclūsī lignō occultantur Achīvī, aut haec in nostrōs fabricāta est māchina mūrōs, īnspectūra domōs ventūraque dźsuper urbī, aut aliquis latet error; equō nź crźdite, Teucrī. Quidquid id est, timeō Danaōs et dōna ferentīs. 50Sīc fātus validīs ingentem vīribus hastam in latus inque ferī curvam compāgibus alvum contorsit. Stetit illa tremźns, uterōque recussō īnsonuźre cavae gemitumque dedźre cavernae. Et, sī fāta deum, sī mźns nōn laeva fuisset, 55impulerat ferrō Argolicās foedāre latebrās, Trojaque nunc stāret, Priamīque arx alta manźrźs.
Ecce, manūs juvenem intereā post terga revīnctum pāstōrźs magnō ad rźgem clāmōre trahźbant Dardanidae, quī sź ignōtum venientibus ultrō, 60hoc ipsum ut strueret Trojamque aperīret Achīvīs, obtulerat, fīdźns animī atque in utrumque parātus, seu versāre dolōs seu certae occumbere mortī. Undique vīsendī studiō Trojāna juventūs circumfūsa ruit certantque inlūdere captō. 65Accipe nunc Danaum īnsidiās et crīmine ab unō disce omnīs. Namque ut cōnspectū in mediō turbātus, inermis, cōnstitit atque oculīs Phrygia agmina circumspexit: Heu, quae mź tellūs, inquit, quae mź aequora possunt 70accipere? aut quid jam miserō mihi dźnique restat, cui neque apud Danaōs ūsquam locus, et super ipsī Dardanidae īnfźnsī poenās cum sanguine poscunt? Quō gemitū conversī animī compressus et omnis impetus. Hortāmur fārī quō sanguine crźtus, 75quidve ferat; memoret quae sit fīdūcia captō. [Ille haec dźpositā tandem formīdine fātur:]
Cūncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatźbor vźra, inquit; neque mź Argolicā dź gente negābō. Hoc prīmum; nec, sī miserum fortūna Sinōnem 80fīnxit, vānum etiam mendācemque improba finget. Fandō aliquod sī forte tuās pervźnit ad aurīs Bźlīdae nōmen Palamźdis et incluta fāmā glōria, quem falsā sub prōditiōne Pelasgī īnsontem īnfandō indiciō, quia bella vetābat, 85dźmīsźre necī, nunc cassum lūmine lūgent: illī mź comitem et cōnsanguinitāte propinquum pauper in arma pater prīmīs hūc mīsit ab annīs. Dum stābat rźgnō incolumīs rźgumque vigźbat conciliīs, et nōs aliquod nōmenque decusque 90gessimus. Invidiā postquam pellācis Ulixī (haud ignōta loquor) superīs concessit ab ōrīs, adflīctus vītam in tenebrīs lūctūque trahźbam et cāsum insontīs mźcum indignābar amīcī. Nec tacuī dźmźns et mź, fors sī qua tulisset, 95sī patriōs umquam remeāssem victor ad Argōs, prōmīsī ultōrem et verbīs odia aspera mōvī. Hinc mihi prīma malī lābźs, hinc semper Ulixźs crīminibus terrźre novīs, hinc spargere vōcźs in vulgum ambiguās et quaerere cōnscius arma. 100Nec requiźvit enim, dōnec Calchante ministro-- sed quid ego haec autem nźquīquam ingrāta revolvō, quidve moror? Sī omnīs ūnō ordine habźtis Achīvōs, idque audīre sat est, iamdūdum sūmite poenās: hoc Ithacus velit et magnō mercentur Atrīdae. 105 Tum vźrō ardźmus scītārī et quaerere causās, ignārī scelerum tantōrum artisque Pelasgae. Prōsequitur pavitāns et fictō pectore fātur:
Saepe fūgam Danaī Trojā cupiźre relictā mōlīrī et longō fessī discźdere bellō; 110fźcissentque utinam! Saepe illōs aspera pontī interclūsit hiems et terruit Auster euntīs. Praecipuź cum jam hic trabibus contextus acernīs stāret equus, tōtō sonuźrunt aethere nimbī. Suspźnsī Eurypylum scitātum oracula Phoebī 115mittimus, isque adytīs haec trīstia dicta reportat: Sanguine placāstīs ventōs et virgine caesā, cum prīmum Īliacās, Danai, vźnistis ad ōrās; sanguine quaerendī reditūs animāque litandum Argolicā. Vulgī quae vōx ut vźnit ad aurīs, 120obstipuźre animī gelidusque per īma cucurrit ossa tremor, cui fāta parent, quem poscat Apollō. Hīc Ithacus vātem magnō Calchanta tumultū prōtrahit in mediōs; quae sint ea nūmina dīvum flāgitat. Et mihi jam multī crūdźle canźbant 125artificīs scelus, et tacitī ventūra vidźbant. Bis quīnōs silet ille diźs tźctusque recūsat prōdere vōce suā quemquam aut oppōnere mortī. Vix tandem, magnīs Ithacī clāmōribus āctus, compositō rumpit vōcem et mź dźstinat ārae. 130Adsźnsźre omnźs et, quae sibi quisque timźbat, ūnius in miserī exitium conversa tulźre. Jamque diźs īnfanda aderat; mihi sacra parārī et salsae frūgźs et circum tempora vittae. Źripuī, fateor, lźtō mź et vincula rupi, 135līmōsoque lacū per noctem obscūrus in ulvā dźlituī dum vźla darent, sī forte dedissent. Nec mihi jam patriam antīquam spźs ūlla videndī nec dulcīs nātōs exoptātumque parentem, quōs illī fors et poenās ob nōstra reposcent 140effūgia, et culpam hanc miserōrum morte piābunt. Quod tź per superōs et cōnscia nūmina vźrī, per sī qua est quae restet adhūc mortalibus ūsquam intemerāta fīdes, ōro, miserere labōrum tantōrum, miserere animī nōn digna ferentis. 145 Hīc lacrimīs vītam damus et miserźscimus ultrō. Ipse virō prīmus manicās atque arta levārī vincla jubet Priamus dictīsque ita fātur amīcīs: Quisquis es, (āmissōs hinc jam oblīvīscere Grajōs) noster eris; mihique haec źdissere vźra rogantī: 150quō mōlem hanc immānis equī statuźre? Quis auctor? Quidve petunt? Quae religiō? Aut quae māchina bellī? Dīxerat. Ille dolīs īnstrūctus et arte Pelasga sustulit exūtās vinclīs ad sīdera palmās: Vōs, aeternī ignźs, et nōn violābile vestrum 155testor nūmen, ait, vōs ārae źnsźsque nefandī, quōs fūgī, vittaeque deum, quās hostia gessī: fās mihi Grajōrum sacrāta resolvere jūra, fās ōdisse virōs atque omnia ferre sub aurās, sī qua tegunt, teneor patriae nec lźgibus ūllis. 160Tū modo prōmissīs maneās servātaque servźs Troja fīdem, sī vźra feram, sī magna rependam. Omnis spźs Danaum et coeptī fīdūcia bellī Palladis auxiliīs semper stetit. Impius ex quō T’dīdźs sed enim scelerumque inventor Ulixźs, 165fātale adgressī sacrātō āvellere templō Palladium caesīs summae custōdibus arcis, corripuźre sacram effigiem manibusque cruentīs virgineās ausī dīvae contingere vittās, ex illō fluere ac retrō sublāpsa referrī 170spźs Danaum, frāctae virźs, āversa deae mźns. Nec dubiīs ea signa dedit Trītōnia mōnstrīs. Vix positum castrīs simulācrum: arsźre coruscae lūminibus flammae arrźctīs, salsusque per artūs sūdor iit, terque ipsa solō (mirābile dictū) 175źmicuit parmamque ferźns hastamque trementem. Extemplō temptanda fūgā canit aequora Calchās, nec posse Argolicīs exscindī Pergama tźlīs ōmina nī repetant Argīs nūmenque redūcant quod pelagō et curvīs sźcum āvźxźre carīnīs. 180Et nunc quod patriās ventō petiźre Mycźnās, arma deōsque parant comitźs pelagōque remźnsō imprōvīsī aderunt; ita dīgerit ōmina Calchās. Hanc prō Palladiō monitī, prō nūmine laesō effigiem statuźre, nefās quae trīste piāret. 185Hanc tamen immźnsam Calchās attollere mōlem rōboribus textīs caelōque źdūcere jussit, nź recipī portīs aut dūcī in moenia posset, neu populum antīquā sub religiōne tuźrī. Nam sī vestra manus violāsset dōna Minervae, 190tum magnum exitium (quod dī prius ōmen in ipsum convertant!) Priamī imperiō Phrygibusque futūrum; sīn manibus vestrīs vestram ascendisset in urbem, ultrō Asiam magnō Pelopźa ad moenia bellō ventūram, et nostrōs ea fāta manere nepōtźs. 195Tālibus īnsidiīs perjūrīque arte Sinōnis crźdita rźs, captīque dolīs lacrimīsque coāctīs quōs neque T’dīdźs nec Larisaeus Achillźs, nōn annī domuere decem, nōn mille carinae.
Hīc aliud majus miserīs multōque tremendum 200objicitur magis atque imprōvida pectora turbat. Lāocoōn, ductus Neptūnō sorte sacerdōs, sollemnīs taurum ingentem mactābat ad ārās. Ecce autem geminī ā Tenedō tranquilla per alta (horrźscō referźns) immźnsīs orbibus anguźs 205incumbunt pelagō pariterque ad lītora tendunt; pectora quōrum inter flūctūs arrźcta jubaeque sanguineae superant undās, pars cźtera pontum pōne lźgit sinuatque immźnsa volūmine terga. Fit sonitus spūmante salō; jamque arva tenźbant 210ardentīsque oculōs suffectī sanguine et ignī sībila lambźbant linguīs vibrantibus ōra. Diffūgimus vīsū exsanguźs. Illī agmine certō Lāocoönta petunt; et prīmum parva duōrum corpora nātōrum serpźns amplexus uterque 215implicat et miserōs morsū dźpascitur artūs; post ipsum auxiliō subeuntem ac tźla ferentem corripiunt spīrīsque ligant ingentibus; et jam bis medium amplexī, bis collō squāmea circum terga datī superant capite et cervīcibus altīs. 220Ille simul manibus tendit dīvellere nōdōs perfūsus saniź vittās ātrōque venźnō, clāmōrźs simul horrendōs ad sīdera tollit: quālis mūgītus, fūgit cum saucius āram taurus et incertam excussit cervīce secūrim. 225At geminī lāpsū dźlūbra ad summa dracōnźs effugiunt saevaeque petunt Trītōnidis arcem, sub pedibusque deae clipeīque sub orbe teguntur. Tum vźrō tremefacta novus per pectora cūnctīs īnsinuat pavor, et scelus expendisse merentem 230Lāocoönta ferunt, sacrum quī cuspide rōbur laeserit et tergō scelerātam intorserit hastam. Dūcendum ad sźdźs simulācrum ōrandaque dīvae nūmina conclāmant. Dīvidimus mūrōs et moenia pandimus urbis. 235Accingunt omnźs operī pedibusque rotārum subjiciunt lāpsūs, et stuppea vincula collō intendunt: scandit fātālis māchina mūrōs fźta armīs. Puerī circum innūptaeque puellae sacra canunt fūnemque manū contingere gaudent: 240illa subit mediaeque mināns inlābitur urbī. Ō patria, Ō dīvum domus Īlium et incluta bellō moenia Dardanidum! quater ipsō in līmine portae substitit atque uterō sonitum quater arma dedźre; īnstāmus tamen immemorźs caecīque furōre 245et mōnstrum īnfźlīx sacrātā sistimus arce. Tunc etiam fātīs aperit Cassandra futūrīs ōra deī jussū nōn umquam crźdita Teucrīs. Nōs dźlūbra deum miserī, quibus ultimus esset ille diźs, fźsta vźlāmus fronde per urbem. 250 Vertitur intereā caelum et ruit Ōceanō nox involvźns umbrā magnā terramque polumque Myrmidonumque dolōs; fūsī per moenia Teucrī conticuźre; sopor fessōs complectitur artūs. Et jam Argīva phalānx īnstrūctīs nāvibus ībat 255ā Tenedō tacitae per amīca silentia lūnae lītora nōta petźns, flammās cum rźgia puppis extulerat, fātīsque deum dźfźnsus inīquīs inclūsōs uterō Danaōs et pīnea fūrtim laxat claustra Sinōn. Illōs patefactus ad aurās 260reddit equus laetīque cavō sź rōbore prōmunt Thessandrus Sthenelusque dūcźs et dīrus Ulixźs, dźmissum lāpsī per funem, Acamāsque Thoāsque Pźlīdźsque Neoptolemus prīmusque Machāōn et Menelāus et ipse dolī fabricātor Epźos. 265Invādunt urbem somnō vīnōque sepultam; caeduntur vigilźs, portīsque patentibus omnīs accipiunt sociōs atque agmina cōnscia jungunt.
Tempus erat quō prīma quiźs mortālibus aegrīs incipit et dōnō dīvum grātissima serpit. 270In somnīs, ecce, ante oculōs maestissimus Hector vīsus adesse mihī largōsque effundere flźtūs, raptātus bīgīs ut quondam, āterque cruentō pulvere perque pedźs trājectus lōra tumentīs. Eīmihi, quālis erat, quantum mūtātus ab illō 275Hectore quī redit exuviās indūtus Achillī vel Danaum Phrygiōs jaculātus puppibus ignīs; squālentem barbam et concrźtōs sanguine crīnīs vulneraque illa gerźns, quae circum plūrima mūrōs accźpit patriōs. Ultrō flźns ipse vidźbar 280compellāre virum et maestās exprōmere vōcźs: Ō lux Dardaniae, spźs Ō fīdissima Teucrum, quae tantae tenuźre morae? Quibus Hector ab ōrīs exspectāte venīs? Ut tź post multa tuōrum fūnera, post variōs hominumque urbisque labōrźs 285dźfessī aspicimus! Quae causa indigna serźnōs foedāvit vultūs? Aut cūr haec vulnera cernō? Ille nihil, nec mź quaerentem vāna morātur, sed graviter gemitūs īmō dź pectore dūcźns, Heu fūge, nāte deā, tźque hīs ait źripe flammīs. 290Hostis habet mūrōs; ruit altō ā culmine Troja. Sat patriae Priamōque datum: sī Pergama dextrā dźfendī possent, etiam hac dźfźnsa fuissent. Sacra suōsque tibī commendat Troja penātīs; hōs cape fātōrum comitźs, hīs moenia quaere 295magna pererrātō statuźs quae dźnique pontō. Sīc ait et manibus vittās Vestamque potentem aeternumque adytīs effert penetrālibus ignem.
Dīversō intereā miscentur moenia lūctū, et magis atque magis, quamquam sźcrźta parentis 300Anchīsae domus arboribusque obtźcta recessit, clārźscunt sonitūs armōrumque ingruit horror. Excutior somnō et summī fastīgia tźctī ascźnsū superō atque arrźctīs auribus astō: in segetem velutī cum flamma furentibus Austrīs 305incidit, aut rapidus montanō flūmine torrźns sternit agrōs, sternit sata laeta boumque labōrźs praecipitīsque trahit silvās; stupet īnscius altō accipiźns sonitum saxī dź vertice pāstor. Tum vźrō manifesta fidźs, Danaumque patźscunt 310īnsidiae. Jam Dźiphobī dedit ampla ruīnam Volcānō superante domus, jam proximus ardet Ūcalegōn; Sīgźa ignī freta lāta relūcent. Exoritur clāmorque virum clangorque tubārum. Arma āmźns capiō; nec sat ratiōnis in armīs, 315sed glomerāre manum bellō et concurrere in arcem cum sociīs ardent animī; furor īraque mentem praecipitat, pulchrumque morī succurrit in armīs.
Ecce autem tźlīs Panthūs źlāpsus Achīvum, Panthūs Othryadźs, arcis Phoebīque sacerdōs, 320sacra manū victōsque deōs parvumque nepōtem ipse trahit cursūque āmźns ad līmina tendit. Quō rźs summa locō, Panthū? Quam prendimus arcem? Vix ea fātus eram gemitū cum tālia reddit: Vźnit summa diźs et inźluctābile tempus 325Dardaniae. Fuimus Trōes, fuit Īlium et ingźns glōria Teucrōrum; ferus omnia Juppiter Argōs trānstulit; incźnsā Danaī dominantur in urbe. Arduus armātōs mediīs in moenibus astāns fundit equus victorque Sinōn incendia miscet 330īnsultāns. Portīs aliī bipatentibus adsunt, mīlia quot magnīs umquam vźnźre Mycźnīs; obsźdźre aliī tźlīs angusta viārum oppositīs; stat ferrī aciźs mūcrōne coruscō stricta, parāta necī; vix prīmī proelia temptant 335portārum vigilźs et caecō Mārte resistunt. Tālibus Othryadae dictīs et nūmine dīvum in flammās et in arma feror, quō trīstis Erīnys, quō fremitus vōcat et sublātus ad aethera clāmor. Addunt sź sociōs Rhīpeus et maximus armīs 340Épytus, oblātī per lūnam, Hypanisque Dymāsque et laterī adglomerant nostrō, juvenisque Coroebus Mygdonidźs--illīs ad Trojam forte diźbus vźnerat īnsānō Cassandrae incźnsus amōre et gener auxilium Priamō Phrygibusque ferźbat, 345īnfelix quī nōn sponsae praecepta furentis audierit! quōs ubi cōnfertōs ardźre in proelia vīdī, incipiō super hīs: Juvenźs, fortissima frūstrā pectora, sī vōbīs audentem extrźma cupīdō 350certa sequī, quae sit rźbus fortūna vidźtis: excessźre omnźs adytīs ārīsque relictīs dī quibus imperium hoc steterat; succurritis urbī incźnsae: moriāmur et in media arma ruāmus. Ūna salūs victīs nūllam spźrāre salūtem. 355Sīc animīs juvenum furor additus. Inde, lupī ceu raptōrźs ātrā in nebulā, quōs improba ventris exźgit caecōs rabiźs catulīque relictī faucibus exspectant siccīs, per tźla, per hostīs vādimus haud dubiam in mortem mediaeque tenźmus 360urbīs iter; nox ātra cavā circumvolat umbrā. Quis cladem illius noctis, quis fūnera fandō explicet aut possit lacrimīs aequāre labōrźs? Urbs antīqua ruit multōs domināta per annōs; plūrima perque viās sternuntur inertia passim 365corpora perque domōs et religiōsa deōrum līmina. Nec sōlī poenās dant sanguine Teucrī; quondam etiam victīs redit in praecordia virtūs victōrźsque cadunt Danaī. Crūdźlis ubīque lūctus, ubīque pavor et plūrima mortīs imāgō. 370 Prīmus sź Danaum magnā comitante catervā Androgeōs offert nōbīs, socia agmina crźdźns īnscius, atque ultrō verbīs compellat amīcīs: Fźstīnāte, virī! Nam quae tam sźra morātur sźgnitiźs? Aliī rapiunt incźnsa feruntque 375Pergama: vōs celsīs nunc prīmum ā nāvibus ītis? Dīxit, et extemplō (neque enim respōnsa dābantur fīda satis) sźnsit mediōs dźlāpsus in hostīs. Obstipuit retrōque pedem cum vōce repressit. Imprōvīsum asprīs velutī quī sentibus anguem 380pressit humī nīitźns trepidusque repente refūgit attollentem īrās et caerula colla tumentem, haud secus Androgeōs vīsū tremefactus abībat. Inruimus dźnsīs et circumfundimur armīs, ignārōsque locī passim et formīdine captōs 385sternimus. Aspīrat prīmō Fortūna labōrī. Atque hīc successū exsultāns animīsque Coroebus Ō sociī, quā prīma inquit fortūna salūtis mōnstrat iter, quāque ostendit sź dextra, sequāmur: mūtźmus clipeōs Danaumque īnsignia nōbīs 390aptźmus. Dolus an virtūs, quis in hoste requirat? arma dabunt ipsī. Sīc fātus deinde comantem Androgeō galeam clipeīque īnsigne decōrum induitur laterīque Argīvum accommodat źnsem. Hoc Rhīpeus, hoc ipse Dymās omnisque juventūs 395laeta facit: spoliīs sź quisque recentibus armat. Vādimus immixtī Danaīs haud nūmine nostrō multaque per caecam congressī proelia noctem cōnserimus, multōs Danaum dźmittimus Orcō. Diffūgiunt aliī ad nāvīs et lītora cursū 400fīda petunt; pars ingentem formīdine turpī scandunt rūrsus equum et nōtā conduntur in alvō.
Heu nihil invītīs fās quemquam fīdere dīvīs! Ecce trahźbātur passīs Priamźia virgō crīnibus ā templō Cassandra adytīsque Minervae 405ad caelum tendźns ardentia lūmina frūstrā, lūmina, nam tenerās arcźbant vincula palmās. Nōn tulit hanc speciem furiātā mente Coroebus et sźsź medium injźcit peritūrus in agmen. Cōnsequimur cūnctī et dźnsīs incurrimus armīs. 410Hīc prīmum ex altō dźlūbrī culmine tźlīs nostrōrum obruimur oriturque miserrima caedźs armōrum faciź et Grajārum errōre jubārum. Tum Danaī gemitū atque źreptae virginis īrā undique collźctī invādunt, acerrimus Ajāx 415et geminī Atrīdae Dolopumque exercitus omnis; adversī ruptō ceu quondam turbine ventī cōnfligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eōis Eurus equīs; strīdunt silvae saevitque tridentī spūmeus atque īmō Nźreus ciet aequora fundō. 420Illī etiam, sī quōs obscura nocte per umbram fūdimus īnsidiīs tōtāque agitāvimus urbe, apparźnt; prīmī clipeōs mentītaque tźla agnōscunt atque ōra sonō discordia signant. Īlicet obruimur numerō, prīmusque Coroebus 425Pźneleī dextrā dīvae armipotentis ad āram prōcumbit; cadit et Rhīpeus, jūstissimus ūnus quī fuit in Teucrīs et servantissimus aequī (dīs aliter vīsum); pereunt Hypanisque Dymasque cōnfixī ā sociīs; nec tź tua plūrima, Panthu, 430lābentem pietās nec Apollinis īnfula tźxit. Īliacī cinerźs et flamma extrźma meōrum, testor, in occāsū vestrō nec tźla nec ūllās vītāvisse vicźs, Danaum et, sī fāta fuissent ut caderem, meruisse manū. Dīvellimur inde, 435Īphitus et Peliās mźcum (quōrum Īphitus aevō jam gravior, Peliās et vulnere tardus Ulixī), prōtinus ad sźdźs Priamī clāmōre vōcātī. Hīc vźrō ingentem pugnam, ceu cźtera nūsquam bella forent, nūllī tōtā morerentur in urbe, 440sīc Mārtem indomitum Danaōsque ad tźcta ruentīs cernimus obsessumque āctā testūdine līmen. Haerent parietibus scalae postīsque sub ipsōs nītuntur gradibus clipeōsque ad tźla sinistrīs prōtźctī objiciunt, prźnsant fastīgia dextrīs. 445Dardanidae contrā turrīs ac tōta domōrum culmina convellunt; hīs sź, quandō ultima cernunt, extrźmā jam in morte parant dźfendere tźlīs, aurātāsque trabźs, ueterum decora alta parentum, dźvolvunt; aliī strictīs mūcrōnibus īmās 450obsźdere forźs, hās servant agmine dźnsō. Īnstaurātī animī rźgis succurrere tźctīs auxiliōque levāre virōs vimque addere victīs.
Līmen erat caecaeque forźs et pervius ūsus tźctōrum inter sź Priamī, postźsque relictī 455ā tergō, īnfźlīx quā sź, dum rźgna manźbant, saepius Andromachź ferre incomitāta solźbat ad socerōs et avō puerum Astyanacta trahźbat. Źvādō ad summī fastīgia culminis, unde tźla manū miserī jactābant inrita Teucrī. 460Turrim in praecipitī stantem summīsque sub astra źductam tźctīs, unde omnis Troja vidźrī et Danaum solitae nāvźs et Achāica castra, adgressī ferrō circum, quā summa labantīs jūnctūrās tabulāta dabant, convellimus altīs 465sźdibus impulimusque; ea lāpsa repente ruīnam cum sonitū trahit et Danaum super agmina lātź incidit. Ast aliī subeunt, nec saxa nec ūllum tźlōrum intereā cessat genus.
Vestibulum ante ipsum prīmōque in līmine Pyrrhus 470exsultat tźlīs et lūce coruscus aźnā: quālis ubī in lūcem coluber mala grāmina pāstus, frīgida sub terrā tumidum quem brūma tegźbat, nunc, positīs novus exuviīs nitidusque juventā, lūbrica convolvit sublātō pectore terga 475arduus ad sōlem, et linguīs micat ōre trisulcīs. Ūna ingźns Periphās et equōrum agitātor Achillis, armiger Automedōn, ūnā omnis Sc’ria pūbźs succźdunt tźctō et flammās ad culmina jactant. Ipse inter prīmōs correptā dūra bipennī 480līmina perrumpit postīsque ā cardine vellit aerātōs; jamque excīsā trabe firma cavāvit rōbora et ingentem lātō dedit ōre fenestram. Appāret domus intus et ātria longa patźscunt; apparent Priamī et veterum penetrālia rźgum, 485armātōsque vident stantīs in līmine prīmō. At domus interior gemitū miserōque tumultū miscźtur, penitusque cavae plangōribus aedes fźmineīs ululant; ferit aurea sīdera clāmor. Tum pavidae tźctīs mātrźs ingentibus errant 490amplexaeque tenent postīs atque oscula figunt. Īnstat vī patriā Pyrrhus; nec claustra nec ipsī custōdźs sufferre valent; lābat ariete crźbrō jānua, et źmōtī prōcumbunt cardine postźs. Fit via vī; rumpunt aditūs prīmōsque trucīdant 495immissī Danaī et lātź loca mīlite complent. Nōn sīc, aggeribus ruptīs cum spumeus amnis exiit oppositāsque evicit gurgite mōlźs, fertur in arva furźns cumulō campōsque per omnis cum stabulīs armenta trahit. Vīdī ipse furentem 500caede Neoptolemum geminōsque in līmine Atridās, vīdī Hecubam centumque nurūs Priamumque per ārās sanguine foedantem quōs ipse sacrāverat ignīs. Quīnquāgintā illī thalamī, spźs ampla nepōtum, barbaricō postźs aurō spoliīsque superbī 505procubuźre; tenent Danaī qua dźficit ignis.
Forsitan et Priamī fuerint quae fāta requīrās. Urbis utī captae cāsum convulsaque vīdit līmina tectōrum et medium in penetrālibus hostem, arma diū senior dźsuźta trementibus aevō 510circumdat nźquīquam umerīs et inūtile ferrum cingitur, ac dźnsōs fertur moritūrus in hostīs. Aedibus in mediīs nūdōque sub aetherīs axe ingźns āra fuit juxtāque veterrima laurus incumbźns ārae atque umbrā complexa penātīs. 515Hīc Hecuba et nātae nźquīquam altāria circum, praecipitźs ātrā ceu tempestāte columbae, condźnsae et dīvum amplexae simulācra sedźbant. Ipsum autem sūmptīs Priamum juvenālibus armīs ut vidit, Quae mźns tam dīra, miserrime conjūnx, 520impulit hīs cingī tźlīs? Aut quō ruis? inquit. nōn tālī auxiliō nec dźfźnsoribus istīs tempus eget; nōn, sī ipse meus nunc adforet Hector. Hūc tandem concźde; haec āra tuźbitur omnīs, aut moriźre simul. Sīc ōre effāta recźpit 525ad sźsź et sacrā longaevum in sźde locāvit.
Ecce autem źlāpsus Pyrrhī dź caede Polītźs, ūnus nātōrum Priamī, per tźla, per hostīs porticibus longīs fūgit et vacua ātria lūstrat saucius. Illum ardźns infźstō vulnere Pyrrhus 530īnsequitur, jam jamque manū tenet et premit hastā. Ut tandem ante oculōs evāsit et ōra parentum, concidīt ac multō vītam cum sanguine fūdit. Hīc Priamus, quamquam in mediā jam morte tenźtur, nōn tamen abstinuit nec vōcī īraeque pepercit: 535At tibi prō scelere, exclāmat, prō tālibus ausīs dī, sī qua est caelō pietās quae tālia curet, persolvant grātźs dignās et praemia reddant dźbita, quī nātī cōram mź cernere lźtum fecistī et patriōs foedāstī fūnere vultūs. 540At nōn ille, satum quō tź mentiris, Achillźs tālis in hoste fuit Priamō; sed jūra fīdemque supplicīs źrubuit corpusque exsangue sepulcrō reddidit Hectoreum mźque in mea rźgna remīsit. Sīc fātus senior tźlumque imbelle sine ictū 545conjźcit, raucō quod prōtinus aere repulsum, et summō clipeī nźquīquam umbōne pependit. Cui Pyrrhus: Referźs ergō haec et nuntius ībis Pźlīdae genitōrī. Illī mea trīstia facta dźgeneremque Neoptolemum nārrāre mementō. 550Nunc morere. Hoc dicźns altāria ad ipsa trementem trāxit et in multō lāpsantem sanguine nātī, implicuitque comam laevā, dextrāque coruscum extulit ac laterī capulō tenus abdidit źnsem. Haec fīnis Priamī fatōrum, hic exitus illum 555sorte tulit Trojam incensam et prolāpsa videntem Pergama, tot quondam populīs terrisque superbum rźgnatōrem Asiae. Iacet ingźns lītore truncus, āvulsumque umerīs caput et sine nōmine corpus.
At mź tum prīmum saevus circumstetit horror. 560Obstipuī; subiit cārī genitōris imāgō, ut rźgem aequaevum crūdźlī vulnere vīdī vitam exhālantem; subiit dźserta Creūsa et dīrepta domus et parvī cāsus Iūlī. Respiciō et quae sit mź circum cōpia lūstrō. 565Dźseruźre omnźs dźfessī, et corpora saltū ad terram mīsźre aut ignibus aegra dedźre.
Jamque adeō super ūnus eram, cum līmina Vestae servantem et tacitam sźcrźtā in sźde latentem Tyndarida aspiciō; dant clāram incendia lūcem 570errantī passimque oculōs per cūncta ferentī. Illa sibi infźstōs źversa ob Pergama Teucrōs et poenās Danaum et dźsertī conjugis īrās praemetuźns, Trojae et patriae commūnis Erīnys, abdiderat sźsź atque ārīs invīsa sedźbat. 575Exarsźre ignźs animō; subit īra cadentem ulcīscī patriam et scelerātās sūmere poenās. Scilicet haec Spartam incolumis patriāsque Mycźnās aspiciet, partōque ībit rźgīna triumphō? conjugiumque domumque patris nātōsque vidźbit 580Īliadum turbā et Phrygiīs comitāta ministris? Occiderit ferrō Priamus? Troja arserit ignī? Dardanium totiźns sudārit sanguine lītus? Nōn ita. Namque etsī nūllum memorābile nōmen fźmineā in poenā est, habet haec victōria laudem; 585exstīnxisse nefās tamen et sūmpsisse merentīs laudābor poenās, animumque explesse juvābit ultrīcis flamae et cinerźs satiāsse meōrum. Tālia jactābam et furiāta mente ferźbar, cum mihi sź, nōn ante oculīs tam clāra, videndam 590obtulit et pūra per noctem in lūce refulsit alma parźns, cōnfessa deam quālisque vidźrī caelicolīs et quanta solet, dextraque prehźnsum continuit roseōque haec īnsuper addidit ōre: Nāte, quis indomitās tantus dolor excitat īrās? 595Quid furis aut quōnam nostrī tibi cūra recessit? Nōn prius aspiciźs ubi fessum aetāte parentem līqueris Anchīsźn, superet conjūnxne Creūsa Ascaniusque puer? Quōs omnīs undique Grajae circum errant aciźs et, nī mea cūra resistat, 600jam flammae tulerint inimīcus et hauserit źnsis. Nōn tibi Tyndaridis faciźs invīsa Lacaenae culpātusve Paris, dīvum inclźmentia, dīvum hās źvertit opźs sternitque ā culmine Trojam. Aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuentī 605mortālīs hebetat vīsūs tibi et ūmida circum cālīgat, nūbem źripiam; tū nź qua parentis jussa timź neu praeceptīs pārźre recūsā): hīc, ubi disjectās mōlźs āvulsaque saxīs saxa vidźs, mixtōque undantem pulvere fūmum, 610Neptūnus mūrōs magnōque źmōta tridentī fundāmenta quatit tōtamque ā sźdibus urbem źruit. Hīc Jūnō Scaeās saevissima portās prīma tenet sociumque furźns ā nāvibus agmen ferrō accincta vōcat. 615Jam summās arcźs Trītōnia, respice, Pallās īnsźdit limbō effulgźns et Gorgone saevā. Ipse pater Danaīs animōs vīrīsque secundās sufficit, ipse deōs in Dardana suscitat arma. Eripe, nāte, fūgam fīnemque impōne labōrī; 620Nusquam aberō et tūtum patriō tź līmine sistam. Dīxerat et spissīs noctis sź condidit umbrīs. Appārent dīrae faciźs inimīcaque Trojae nūmina magna deum.
Tum vźrō omne mihī vīsum cōnsidere in ignīs 625Īlium et ex īmō vertī Neptūnia Troja: ac velutī summīs antīquam in montibus ornum cum ferrō accīsam crźbrīsque bipennibus īnstant źruere agricolae certātim, illa ūsque minātur et tremefacta comam concussō vertice nūtat, 630vulneribus dōnec paulātim źvicta suprźmum congemuit trāxitque jugīs āvulsa ruīnam. Dźscendō ac dūcente deō flammam inter et hostīs expedior: dant tźla locum flammaeque recźdunt.
Atque ubi jam patriae perventum ad līmina sźdis 635antīquāsque domōs, genitor, quem tollere in altōs optābam prīmum montīs prīmumque petźbam, abnegat excīsā vītam prōdūcere Trojā exsiliumque pātī. Vōs Ō, quibus integer aevī sanguis, ait, solidaeque suō stant rōbore vīrźs, 640vōs agitāte fugam. Mź sī caelicolae voluissent dūcere vītam, hās mihi servāssent sźdźs. Satis ūna superque vīdimus excidia et captae superāvimus urbī. Sīc Ō sīc positum adfātī discźdite corpus. 645Ipse manū mortem inveniam; miserźbitur hostis exuviāsque petet. Facilis jactūra sepulcrī. Jam prīdem invīsus dīvīs et inūtilis annōs dźmoror, ex quō mź dīvum pater atque hominum rźx fulminis adflāvit ventīs et contigit ignī. 650 Tālia perstābat memorāns fīxusque manźbat. Nōs contrā effūsī lacrimīs conjūnxque Creūsa Ascaniusque omnisque domus, nź vertere sźcum cūncta pater fātōque urgentī incumbere vellet. Abnegat inceptōque et sźdibus haeret in īsdem. 655Rūrsus in arma feror mortemque miserrimus optō. Nam quod cōnsilium aut quae jam fortūna dabātur? Mźne efferre pedem, genitor, tź posse relictō spźrāstī tantumque nefās patriō excidit ōre? Sī nihil ex tantā superīs placet urbe relinquī, 660et sedet hoc animō peritūraeque addere Trojae tźque tuōsque juvat, patet istī jānua lźtō, jamque aderit multō Priamī dź sanguine Pyrrhus, nātum ante ōra patris, patrem quī obtruncat ad ārās. Hoc erat, alma parźns, quod mź per tźla, per ignīs 665źripis, ut mediīs hostem in penetrālibus utque Ascanium patremque meum juxtāque Creūsam alterum in alterius mactātōs sanguine cernam? Arma, virī, ferte arma; vōcat lūx ultima victōs. Reddite mź Danaīs; sinite īnstaurāta revīsam 670proelia. Numquam omnźs hodie moriźmur inultī.
Hinc ferrō accingor rūrsus clipeōque sinistram īnsertābam aptāns mźque extrā tźcta ferźbam. Ecce autem complexa pedźs in līmine conjūnx haerźbat, parvumque patrī tendźbat Iūlum: 675Sī peritūrus abīs, et nōs rape in omnia tźcum; sīn aliquam expertus sūmptīs spem pōnis in armīs, hanc prīmum tūtāre domum. Cui parvus Iūlus, cui pater et conjūnx quondam tua dicta relinquor?
Talia vōciferāns gemitū tźctum omne replźbat, 680cum subitum dictūque oritur mīrābile mōnstrum. Namque manūs inter maestōrumque ōra parentum ecce levis summō dź vertice vīsus Iūlī fundere lūmen apex, tāctūque innoxia mollīs lambere flamma comās et circum tempora pascī. 685Nōs pavidī trepidāre metū crīnemque flagrantem excutere et sānctōs restinguźre fontibus ignīs. At pater Anchīsźs oculōs ad sīdera laetus extulit et caelō palmās cum vōce tetendit: Juppiter omnipotźns, precibus sī flecteris ūllīs, 690aspice nōs, hoc tantum, et sī pietāte merźmur, dā deinde augurium, pater, atque haec ōmina firmā.
Vix ea fātus erat senior, subitōque fragōre intonuit laevum, et dź caelō lāpsa per umbrās stźlla facem dūcźns multā cum lūce cucurrit. 695Illam summa super lābentem culmina tźctī cernimus Īdaeā clāram sź condere silvā signantemque viās; tum longō līmite sulcus dat lūcem et lātź circum loca sulphure fūmant. Hīc vźrō victus genitor sź tollit ad aurās 700adfāturque deōs et sānctum sīdus adōrat. Jam jam nūlla mora est; sequor et quā dūcitis adsum, dī patriī; servāte domum, servāte nepōtem. Vestrum hoc augurium, vestrōque in nūmine Troja est. Cźdō equidem nec, nāte, tibī comźs īre recūsō. 705Dīxerat ille, et jam per moenia clārior ignis audītur, propiusque aestūs incendia volvunt. Ergō age, cāre pater, cervīcī impōnere nostrae; ipse subībō umerīs nec mź labor iste gravābit; quō rźs cumque cadent, ūnum et commūne perīclum, 710ūna salūs ambōbus erit. Mihī parvus Iūlus sit comźs, et longź servet vestīgia conjūnx. Vos, famulī, quae dīcam animīs advertite vestrīs. Est urbe źgressīs tumulus templumque vetustum dźsertae Cereris, juxtāque antīqua cupressus 715relligiōne patrum multōs servāta per annōs. Hanc ex dīversō sźdem veniźmus in ūnam. Tū, genitor, cape sacra manū patriōsque penātīs; mź bellō ź tantō dīgressum et caede recentī attrectāre nefās, dōnec mź flūmine vīvō 720abluerō. Haec fātus lātōs umerōs subjectaque colla veste super fulvīque īnsternor pelle leōnis, succźdōque onerī; dextrae sź parvus Iūlus implicuit sequiturque patrem nōn passibus aequīs; 725pōne subit conjūnx. Ferimur per opāca locōrum, et mź, quem dūdum nōn ūlla injecta movźbant tźla neque adversō glomerātī ex agmine Grajī, nunc omnźs terrent aurae, sonus excitat omnis suspźnsum et pariter comitīque onerīque timentem. 730Jamque propinquābam portīs omnemque vidźbar źvāsisse viam, subitō cum crźber ad aurīs vīsus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram prōspiciźns nāte, exclāmat, fūge, nāte; propinquant. Ardentīs clipeōs atque aera micantia cernō. 735Hīc mihi nesciō quod trepidō male nūmen amīcum cōnfūsam źripuit mentem. Namque āvia cursū dum sequor et nōta excźdō rźgiōne viārum, heu miserō conjūnx fātōne źrepta Creūsa substitit, errāvitne viā seu lāpsa resźdit, 740incertum; nec post oculīs est reddita nostrīs. Nec prius āmissam respexī animumve reflexī quam tumulum antīquae Cereris sźdemque sacrātam vźnimus: hīc demum collźctīs omnibus ūna dźfuit, et comitźs nātumque virumque fefellit. 745Quem nōn incūsāvī āmźns hominumque deōrumque, aut quid in źversā vīdī crūdźlius urbe? Ascanium Anchīsźnque patrem Teucrōsque penātis commendō sociīs et curvā valle recondō; ipse urbem repetō et cingor fulgentibus armīs. 750Stat cāsūs renovāre omnīs omnemque revertī per Trojam et rūrsus caput objectāre perīclīs. Principiō mūrōs obscūraque līmina portae, quā gressum extuleram, repetō et vestigia retrō observāta sequor per noctem et lūmine lūstrō: 755horror ubīque animō, simul ipsa silentia terrent. Inde domum, sī forte pedem, sī forte tulisset, mź referō: inruerant Danaī et tźctum omne tenźbant. Īlicet ignis edāx summa ad fastīgia ventō volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad aurās. 760Procedō et Priamī sźdźs arcemque revīso: et jam porticibus vacuīs Jūnōnis as’lō custōdźs lźctī Phoenīx et dīrus Ulixźs praedam adservābant. Hūc undique Trōia gaza incźnsīs źrepta adytīs, mźnsaeque deōrum 765crātźresque aurō solidī, captīvaque vestis congeritur. Puerī et pavidae longō ordine mātrźs stant circum. Ausus quīn etiam vōcźs jactāre per umbram implźvī clāmōre viās, maestusque Creūsam 770nźquīquam ingemināns iterumque iterumque vōcāvī. Quaerentī et tźctīs urbis sine fīne ruentī īnfźlīx simulācrum atque ipsius umbra Creūsae vīsa mihi ante oculōs et nōtā major imāgō. Obstipuī, stetźruntque comae et vōx faucibus haesit. 775Tum sīc adfārī et cūrās hīs dźmere dictīs: Quid tantum īnsānō juvat indulgźre dolōrī, Ō dulcis conjūnx? Nōn haec sine nūmine dīvum źveniunt; nec tź comitem hinc asportāre Creūsam fās, aut ille sinit superī rźgnātor Olympī. 780Longa tibi exsilia, et vastum maris aequor arandum, et terram Hesperiam veniźs, ubi L’dius arva inter opīma virum lźnī fluit agmine Thybris: illīc rźs laetae rźgnumque et rźgia conjūnx parta tibī; lacrimās dīlźctae pelle Creūsae. 785Nōn egō Myrmidonum sźdźs Dolopumve superbās aspiciam aut Grajīs servītum mātribus ībō, Dardanis et dīvae Veneris nurus; sed mź magna deum genetrīx hīs dźtinet ōrīs. Jamque valź et nātī servā commūnis amōrem. 790Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem dīcere dźseruit, tenuīsque recessit in aurās. Ter cōnātus ibī collō dare bracchia circum; ter frūstrā comprźnsa manūs effūgit imāgō, pār levibus ventīs volucrīque simillima somnō. 795Sīc dźmum sociōs cōnsūmptā nocte revīsō.
Atque hīc ingentem comitum adflūxisse novōrum inveniō admīrāns numerum, mātrźsque virōsque, collźctam exsiliō pūbem, miserābile vulgus. Undique convźnźre animīs opibusque parātī 800in quāscumque velim pelagō dźdūcere terrās. Jamque jugīs summae surgźbat Lūcifer Īdae dūcźbatque diem, Danaīque obsessa tenźbant līmina portārum, nec spźs opis ūlla dabātur. Cessī et sublātō montīs genitōre petīvī.
