Arma virumque canô, Trojae quî prîmus ab ôrîs Îtaliam fâtô profugus Lâvîniaque vênit lîtora—multum ille et terrîs jactâtus et altô vî superum, saevae memorem Jûnônis ob îram, 5 multa quoque et bellô passus, dum conderet urbem înferretque deôs Latiô—genus unde Latînum Albânîque patrês atque altae moenia Rômae.
Mûsa, mihî causâs memorâ, quô nûmine laesô quidve dolêns rêgîna deum tot volvere câsûs 10 însignem pietâte virum, tot adîre labôrês impulerit. Tantaene animîs caelestibus îrae?
Urbs antîqua fuit (Tyriî tenuêre colônî) Karthâgô, Îtaliam contrâ Tiberînaque longê ôstia, dîves opum studiîsque asperrima bellî; 15 quam Jûnô fertur terrîs magis omnibus ûnam posthabitâ coluisse Samô: hîc illius arma, hîc currus fuit; hoc rêgnum dea gentibus esse, sî quâ fâta sinant, jam tum tenditque fovetque. Prôgeniem sed enim Trojânô â sanguine dûcî 20 audierat Tyriâs ôlim quae verteret arcês; hinc populum lâtê rêgem bellôque superbum ventûrum excidiô Libyae: sîc volvere Parcâs. Id metuêns veterisque memor Sâturnia bellî, prîma quod ad Trojam prô cârîs gesserat Argîs 25 (necdum etiam causae îrârum saevîque dolôrês exciderant animô; manet altâ mente repostum jûdicium Paridis sprêtaeque injûria formae et genus invîsum et raptî Ganymêdis honôrês)— hîs accênsa super jactâtôs aequore tôtô 30 Trôas, reliquiâs Danaum atque immîtis Achillî, arcêbat longê Latiô, multôsque per annôs errabant actî fâtîs maria omnia circum. Tantae môlis erat Rômânam condere gentem.
Vix ê cônspectû Siculae tellûris in altum 35 vêla dabant laetî et spûmâs salis aere ruêbant, cum Jûnô aeternum servâns sub pectore vulnus haec sêcum: “Mêne inceptô dêsistere victam nec posse Îtaliâ Teucrôrum âvertere rêgem? Quippe vetor fâtîs. Pallasne exûrere classem 40 Argîvum atque ipsôs potuit summergere pontô ûnius ob noxam et furiâs Ajâcis Oîleî? Ipsa Jovis rapidum jaculâta ê nûbibus ignem disjêcitque ratês êvertitque aequora ventîs, illum exspîrantem trânsfîxô pectore flammâs 45 turbine corripuit scopulôque înfîxit acûtô; ast ego, quae dîvum incêdô rêgîna Jovisque et soror et conjûnx, ûnâ cum gente tot annôs bella gerô. Et quisquam nûmen Jûnônis adôrat praetereâ aut supplex ârîs impônet honôrem?
50 Tâlia flammâtô secum dea corde volûtâns nimbôrum in patriam, loca fêta furentibus Austrîs, Aeoliam venit. Hîc vastô rêx Aeolus antrô luctantîs ventôs tempestâtesque sonôrâs imperiô premit ac vinclîs et carcere frênat. 55 Illî indignantês magnô cum murmure montis circum claustra fremunt; celsâ sedet Aeolus arce scêptra tenêns mollitque animôs et temperat îrâs; nî faciat, maria ac terrâs caelumque profundum quippe ferant rapidî sêcum verrantque per aurâs. 60 Sed pater omnipotêns spêluncîs abdidit âtrîs hoc metuêns môlemque et montîs însuper altôs imposuit, rêgemque dedit quî foedere certô et premere et laxâs scîret dare iussus habênâs. Ad quem tum Jûnô supplex hîs vôcibus ûsa est:
65 “Aeole namque tibî dîvum pater atque hominum rêx et mulcêre dedit flûctûs et tollere ventô, gêns inimîca mihî Tyrrhênum nâvigat aequor Îlium in Îtaliam portâns victôsque penâtîs: incute vim ventîs submersâsque obrue puppîs, 70 aut age dîversôs et disjice corpora pontô. Sunt mihi bis septem praestantî corpore nymphae, quârum quae formâ pulcherrima Dêiopêa, cônûbiô jungam stabilî propriamque dicâbô, omnîs ut têcum meritîs prô tâlibus annôs 75 exigat et pulchrâ faciat tê prôle parentem.”
Aeolus haec contrâ: “Tuus, Ô rêgîna, quid optês explôrâre labor; mihi jussa capessere fâs est. Tû mihi quodcumque hoc rêgnî, tû scêptra Jovemque conciliâs, tû dâs epulîs accumbere dîvum 80 nimbôrumque facis tempestâtumque potentem.”
Haec ubi dicta, cavum conversâ cuspide montem impulit in latus; ac ventî velut agmine factô, quâ data porta, ruunt et terrâs turbine perflant. Incubuêre marî tôtumque â sêdibus îmîs 85 ûnâ Eurusque Notusque ruunt crêberque procellîs Âfricus, et vastôs volvunt ad lîtora flûctûs: însequitur clâmorque virum strîdorque rudentum. Êripiunt subitô nûbês caelumque diemque Teucrôrum ex oculîs; pontô nox incubat âtra. 90 Intonuêre polî et crêbris micat ignibus aethêr praesentemque virîs intentant omnia mortem. Extemplô Aenêae solvuntur frîgore membra; ingemit et duplicîs tendêns ad sîdera palmâs tâlia vôce refert: “Ô terque quaterque beâtî, 95 quîs ante ôra patrum Trojae sub moenibus altîs contigit oppetere! Ô Danaum fortissime gentis Tÿdîdê! mêne Îliacîs occumbere campîs nôn potuisse tuâque animam hanc effundere dextrâ, saevus ubi Aeacidae têlô iacet Hector, ubi ingêns 100 Sarpêdôn, ubi tot Simoîs correpta sub undîs scûta virum galeâsque et fortia corpora volvit!”
Tâlia jactantî strîdêns Aquilône procella vêlum adversa ferit, flûctûsque ad sîdera tollit. Franguntur rêmî, tum prôra âvertit et undîs 105 dat latus, însequitur cumulô praeruptus aquae môns. Hî summô in flûctû pendent; hîs unda dehîscêns terram inter flûctûs aperit, furit aestus harênîs. Trîs Notus abreptâs in saxa latentia torquet (saxa vocant Îtalî mediîsquae in flûctibus Ârâs, 110 dorsum immâne marî summô), trîs Eurus ab altô in brevia et syrtîs urget, miserâbile vîsû, inlîditque vadîs atque aggere cingit harênae. Ûnam, quae Lyciôs fidumque vehêbat Orontên, ipsius ante oculôs ingêns â vertice pontus 115 in puppim ferit: excutitur prônusque magister volvitur in caput; ast illam ter flûctus ibîdem torquet agêns circum et rapidus vorat aequore vertex. Appârent rârî nantês in gurgite vastô, arma virum tabulaeque et Trôia gaza per undâs. 120 Jam validam Îlioneî navem, jam fortis Achâtae, et quâ vectus Abâs, et quâ grandaevus Alêtês, vîcit hiems; laxîs laterum compâgibus omnês accipiunt inimîcum imbrem rîmîsque fatîscunt.
Intereâ magnô miscêrî murmure pontum 125 êmissamque hiemem sênsit Neptûnus et îmîs stâgna refûsa vadîs, graviter commôtus; et altô prôspiciêns summâ placidum caput extulit undâ. Disjêctam Aenêae tôtô videt aequore classem, flûctibus oppressôs Trôas caelîque ruîna. 130 Nec latuêre dolî frâtrem Jûnônis et îrae. Eurum ad sê Zephyrumque vocat, dehinc tâlia fâtur:
“Tantane vôs generis tenuit fîdûcia vestrî? Jam caelum terramque meô sine nûmine, ventî, miscêre et tantâs audêtis tollere môlês? 135 Quôs ego—! sed môtôs praestat compônere flûctûs. Post mihi nôn similî poenâ commissa luêtis. Mâtûrâte fugam rêgîque haec dîcite vestrô: nôn illî imperium pelagî saevumque tridentem, sed mihî sorte datum. Tenet ille immânia saxa, 140 vestrâs, Eure, domôs; illâ sê jactet in aulâ Aeolus et clausô ventôrum carcere rêgnet.”
Sîc ait, et dictô citius tumida aequora plâcat collêctâsque fugat nûbês sôlemque redûcit. Cÿmothoê simul et Trîtôn adnixus acûtô 145 dêtrûdunt nâvîs scopulô; levat ipse tridentî et vastâs aperit syrtîs et temperat aequor atque rotîs summâs levibus perlâbitur undâs. Ac velutî magnô in populô cum saepe coörta est sêditiô saevitque animîs ignôbile vulgus; 150 jamque facês et saxa volant, furor arma ministrat; tum, pietâte gravem ac meritîs sî forte virum quem cônspexêre, silent arrêctîsque auribus astant; ille regit dictîs animôs et pectora mulcet: sîc cûnctus pelagî cecidit fragor, aequora postquam 155 prôspiciêns genitor caelôque invectus apertô flectit equôs currûque volâns dat lôra secundô.
Dêfessî Aeneadae quae proxima lîtora cursû contendunt petere, et Libyae vertuntur ad ôrâs. Est in sêcessû longô locus: însula portum 160 efficit objêctû laterum, quibus omnis ab altô frangitur inque sinûs scindit sêsê unda reductôs. Hinc atque hinc vastae rûpês geminîque minantur in caelum scopulî, quôrum sub vertice lâtê aequora tûta silent; tum silvîs scaena coruscîs 165 dêsuper, horrentîque âtrum nemus imminet umbrâ; fronte sub adversâ scopulîs pendentibus antrum, intus aquae dulcês vîvôque sedîlia saxô, Nymphârum domus. Hîc fessâs nôn vincula nâvîs ûlla tenent, uncô nôn alligat ancora morsû. 170 Hûc septem Aenêâs collêctîs nâvibus omnî ex numerô subit, ac magnô tellûris amôre êgressî optâtâ potiuntur Trôes harênâ et sale tâbentîs artûs in lîtore pônunt. Ac prîmum silicî scintillam excûdit Achâtês 175 succêpitque ignem foliîs atque ârida circum nûtrîmenta dedit rapuitque in fômite flammam. Tum Cererem corruptam undîs Cereâliaque arma expediunt fessî rêrum, frûgêsque receptâs et torrêre parant flammîs et frangere saxô.
180 Aenêâs scopulum intereâ cônscendit, et omnem prôspectum lâtê pelagô petit, Anthea sî quem jactâtum ventô videat Phrygiâsque birêmis aut Capyn aut celsîs in puppibus arma Caîcî. Nâvem in cônspectû nûllam, trîs lîtore cervôs 185 prôspicit errantîs; hôs tôta armenta sequuntur â tergô et longum per vallîs pascitur agmen. Cônstitit hîc arcumque manû celerîsque sagittâs corripuit fîdus quae têla gerêbat Achâtes, ductôrêsque ipsôs prîmum capita alta ferentîs 190 cornibus arboreîs sternit, tum vulgus et omnem miscet agêns têlîs nemora inter frondea turbam; nec prius absistit quam septem ingentia victor corpora fundat humî et numerum cum nâvibus aequet. Hinc portum petit et sociôs partîtur in omnîs. 195 Vîna bonus quae deinde cadîs onerârat Acestês lîtore Trînacriô dederatque abeuntibus hêrôs dîvidit, et dictîs maerentia pectora mulcet:
“Ô sociî (neque enim ignârî sumus ante malôrum), Ô passî graviora, dabit deus hîs quoque fînem. 200 Vôs et Scyllaeam rabiem penitusque sonantîs accestis scopulôs, vôs et Cyclôpia saxa expertî: revocâte animôs maestumque timôrem mittite; forsan et haec ôlim meminisse juvâbit. Per variôs câsûs, per tot discrîmina rêrum 205 tendimus in Latium, sêdês ubi fâta quiêtâs ostendunt; illîc fâs rêgna resurgere Trojae. Durâte, et vôsmet rêbus servâte secundîs.”
Tâlia voce refert cûrîsque ingentibus aeger spem vultû simulat, premit altum corde dolôrem. 210 Illî sê praedae accingunt dapibusque futûrîs: tergora dîripiunt costîs et vîscera nûdant; pars in frusta secant veribusque trementia fîgunt, lîtore aêna locant aliî flammâsque ministrant. Tum vîctû revocant vîrîs, fûsîque per herbam 215 implentur veteris Bacchî pinguisque ferînae. Postquam exêmpta famês epulîs mênsaeque remôtae, âmissôs longô sociôs sermône requîrunt, spemque metumque inter dubiî, seu vîvere crêdant sîve extrema patî nec jam exaudîre vocâtôs. 220 Praecipuê pius Aenêâs nunc âcris Oronti, nunc Amycî câsum gemit et crûdêlia sêcum fâta Lycî fortemque Gyân fortemque Cloanthum.
Et jam fînis erat, cum Juppiter aethere summô despiciêns mare vêlivolum terrâsque iacentîs 225 lîtoraque et lâtôs populôs, sîc vertice caelî cônstitit et Libyae dêfîxit lûmina rêgnîs. Atque illum tâlîs jactantem pectore cûrâs trîstior et lacrimîs oculôs suffûsa nitentîs adloquitur Venus: “Ô quî rês hominumque deumque 230 aeternîs rêgis imperiîs et fulmine terrês, quid meus Aenêâs in tê committere tantum, quid Trôes potuêre, quibus tot fûnera passîs cûnctus ob Îtaliam terrârum clauditur orbis? Certê hinc Rômânôs ôlim volventibus annîs, 235 hinc fore ductôrês, revocâtô â sanguine Teucrî, quî mare, quî terrâs omnîs diciône tenêrent, pollicitus. Quae tê, genitor, sententia vertit? Hôc equidem occâsum Trojae trîstîsque ruînâs sôlâbar fâtîs contrâria fâta rependêns; 240 nunc eadem fortûna virôs tot câsibus âctôs însequitur. Quem dâs fînem, rêx magne, labôrum? Antênor potuit mediîs elapsus Achîvîs Illyricôs penetrâre sinûs atque intima tûtus rêgna Liburnôrum et fontem superâre Timâvî, 245 unde per ôra novem vastô cum murmure montis it mare prôruptum et pelagô premit arva sonantî. Hîc tamen ille urbem Patavî sêdêsque locâvit Teucrôrum et gentî nomen dedit armaque fîxit Trôia, nunc placidâ compostus pâce quiêscit: 250 nôs, tua prôgeniês, caelî quibus adnuis arcem, nâvibus (înfandum!) âmissîs ûnîus ob îram prôdimur atque Îtalîs longê disjungimur ôrîs. Hic pietâtis honôs? Sîc nôs in scêptra repônis?”
Ollî subrîdêns hominum sator atque deôrum 255 vultû, quô caelum tempestâtêsque serênat, ôscula lîbâvit nâtae, dehinc tâlia fâtur: “Parce metû, Cytherêa, manent immôta tuôrum fâta tibi; cernês urbem et prômissa Lâvînî moenia, sublîmemque ferês ad sîdera caelî 260 magnanimum Aenêan; neque me sententia vertit. Hic tibi (fabor enim, quandô haec tê cûra remordet, longius et volvêns fâtôrum arcâna movêbô) bellum ingêns geret Îtaliâ populôsque ferôcîs contundet môrêsque virîs et moenia pônet, 265 tertia dum Latiô rêgnantem vîderit aestâs ternaque trânsierint Rutulîs hîberna subâctîs. At puer Ascanius, cui nunc cognômen Iulô additur (Îlus erat, dum rês stetit Îlia rêgnô), trîgintâ magnôs volvendîs mênsibus orbîs 270 imperiô explêbit, rêgnumque ab sêde Lâvînî trânsferet, et Longam multâ vî mûniet Albam. Hîc jam ter centum tôtôs rêgnâbitur annôs gente sub Hectoreâ, dônec rêgîna sacerdôs Mârte gravis geminam partû dabit Îlia prôlem. 275 Inde lupae fulvô nûtrîcis tegmine laetus Rômulus excipiet gentem et Mâvortia condet moenia Rômânôsque suô dê nômine dîcet. Hîs ego nec mêtâs rêrum nec tempora pônô: imperium sine fîne dedî. Quîn aspera Jûnô, 280 quae mare nunc terrâsque metû caelumque fatîgat, cônsilia in melius referet, mêcumque fovêbit Rômânôs, rêrum dominôs gentemque togâtam. Sîc placitum. Veniet lûstris lâbentibus aetâs cum domus Assaracî Phthîam clârâsque Mycênâs 285 servitiô premet ac victîs dominâbitur Argîs. Nâscêtur pulchrâ Trojânus orîgine Caesar, imperium Ôceanô, fâmam quî terminet astrîs, Jûlius, â magnô dêmissum nomen Iûlô. Hunc tû ôlim caelô spoliîs Orientis onustum 290 accipiês sêcûra; vocâbitur hic quoque vôtîs. Aspera tum positîs mîtêscent saecula bellîs: câna Fidês et Vesta, Remô cum frâtre Quirînus jûra dabunt; dîrae ferrô et compâgibus artîs claudentur Bellî portae; Furor impius intus 295 saeva sedêns super arma et centum vînctus aênîs post tergum nôdîs fremet horridus ôre cruentô.
Haec ait et Majâ genitum dêmittit ab altô, ut terrae utque novae pateant Karthâginis arcês hospitiô Teucrîs, nê fâtî nescia Dîdô 300 fînibus arcêret. Volat ille per âera magnum rêmigiô âlârum ac Libyae citus astitit ôrîs. Et jam iussa facit, pônuntque ferôcia Poenî corda volente deô; in prîmîs rêgîna quiêtum accipit in Teucrôs animum mentemque benignam.
305 At pius Aenêâs per noctem plûrima volvêns, ut prîmum lûx alma data est, exîre locôsque explôrâre novôs, quâs ventô accesserit ôrâs, quî teneant (nam inculta videt), hominêsne feraene, quaerere cônstituit sociîsque exâcta referre. 310 Classem in convexô nemôrum sub rûpe cavâtâ arboribus clausam circum atque horrentibus umbrîs occulit; ipse ûnô graditur comitâtus Achâtê bîna manû lâtô crispâns hastîlia ferrô. Cui mâter mediâ sêsê tulit obvia silvâ 315 virginis ôs habitumque gerêns et virginis arma Spartânae, vel quâlis equôs Thrêissa fatîgat Harpalycê volucremque fugâ praevertitur Hebrum. Namque umerîs dê môre habilem suspenderat arcum vênâtrîx dederatque comam diffundere ventîs, 320 nûda genû nôdôque sinûs collêcta fluentîs. Ac prior “Heus”, inquit, “juvenês, mônstrâte, meârum vîdistis sî quam hîc errantem forte sorôrum succînctam pharetrâ et maculôsae tegmine lyncis, aut spûmantis aprî cursum clâmôre prementem.”
325 Sîc Venus; et Veneris contrâ sîc fîlius orsus: “Nulla tuârum audîta mihî neque vîsa sorôrum, Ô quam tê memorem, virgô? Namque haud tibi vultus mortâlis, nec vôx hominem sonat; Ô, dea certê (an Phoebî soror? An nymphârum sanguinis ûna?), 330 sîs fêlix nostrumque levês, quaecumque, labôrem et quô sub caelô tandem, quibus orbis in ôrîs jactêmur doceâs: ignârî hominumque locôrumque errâmus ventô hûc vastîs et flûctibus âctî: multa tibi ante ârâs nostrâ cadet hostia dextrâ.”
335 Tum Venus: “Haud equidem tâlî me dignor honôre; virginibus Tyriîs môs est gestâre pharetram purpureôque alte surâs vincîre coturnô. Pûnica rêgna vidês, Tyriôs et Agênoris urbem; sed fînês Libycî, genus intractâbile bellô. 340 Imperium Dîdô Tyriâ regit urbe profecta, germânum fugiêns. Longa est injûria, longae ambâgês; sed summa sequar fastîgia rêrum. Huic conjûnx Sÿchaeus erat, dîtissimus agrî Phoenîcum, et magnô miserae dîlêctus amôre, 345 cui pater intâctam dederat prîmîsque jugârat ôminibus. Sed rêgna Tyrî germânus habêbat Pygmaliôn, scelere ante aliôs immânior omnîs. Quôs inter medius vênit furor. Ille Sychaeum impius ante ârâs atque aurî caecus amôre 350 clam ferrô incautum superat, sêcûrus amôrum germânae; factumque diû celâvit et aegram multa malus simulâns vânâ spê lûsit amantem. Ipsa sed in somnîs inhumâtî vênit imâgô conjugis ôra modîs attollêns pallida mîrîs; 355 crûdêlîs ârâs trâjêctaque pectora ferrô nûdâvit, caecumque domûs scelus omne retêxit. Tum celerâre fugam patriâque excêdere suâdet auxiliumque viae veterês tellûre reclûdit thêsaurôs, ignôtum argentî pondus et aurî. 360 Hîs commôta fugam Dîdô sociôsque parâbat. Conveniunt quibus aut odium crûdêle tyrannî aut metus âcer erat; nâvîs, quae forte parâtae, corripiunt onerantque aurô. Portantur avârî Pygmaliônis opês pelagô; dux fêmina factî. 365 Dêvênêre locôs ubi nunc ingentia cernês moenia surgentemque novae Karthâginis arcem, mercâtîque solum, factî dê nômine Byrsam, taurînô quantum possent circumdare tergô. Sed vôs quî tandem? Quibus aut vênistis ab ôrîs? 370 quôve tenêtis iter?” ; Quaerentî tâlibus ille suspîrâns îmôque trahêns â pectore vôcem:
“Ô dea, sî prîmâ repetêns ab orîgine pergam et vacet annâlîs nostrôrum audîre labôrum, ante diem clausô componet Vesper Olympô. 375 Nôs Trojâ antîquâ, sî vestrâs forte per aurîs Trojae nômen iit, dîversa per aequora vectôs forte suâ Libycîs tempestâs appulit ôrîs. Sum pius Aenêâs, raptôs quî ex hoste penâtîs classe vehô mêcum, fâmâ super aethera nôtus. 380 Îtaliam quaerô patriam, et genus ab Jove summô. Bis dênîs Phrygium cônscendî nâvibus aequor, mâtre deâ mônstrante viam data fâta secûtus; vix septem convulsae undîs Eurôque supersunt. Ipse ignôtus, egêns, Libyae dêserta peragrô, 385 Eurôpâ atque Asiâ pulsus.” Nec plûra querentem passa Venus mediô sîc interfâta dolôre est:
“Quisquis es, haud, crêdô, invîsus caelestibus aurâs vitâlîs carpis, Tyriam quî advêneris urbem. Perge modo atque hinc tê rêgînae ad lîmina perfer. 390 Namque tibî reducês sociôs classemque relâtam nuntiô et in tûtum versîs Aquilônibus âctam, nî frûstrâ augurium vânî docuêre parentês. Aspice bis sênôs laetantîs agmine cycnôs, aetheriâ quôs lâpsa plagâ Jovis alês apertô 395 turbâbat caelô; nunc terrâs ordine longô aut capere aut captâs jam dêspectâre videntur: ut reducês illî ludunt strîdentibus âlîs et coetû cînxêre polum cantûsque dedêre, haud aliter puppêsque tuae pûbêsque tuôrum 400 aut portum tenet aut plênô subit ôstia vêlô. Perge modo et, quâ tê dûcit via, dêrige gressum.”
Dîxit et âvertêns roseâ cervîce refulsit, ambrosiaeque comae dîvînum vertice odôrem spîrâvêre; pedês vestis dêflûxit ad îmôs, 405 et vêra incessû patuit dea. Ille ubi mâtrem agnôvit tâlî fugientem est vôce secûtus: “Quid nâtum totiêns, crûdêlis tû quoque, falsîs lûdîs imâginibus? Cûr dextrae jungere dextram nôn datur ac vêrâs audîre et reddere vôcês?” 410 Tâlibus incûsat gressumque ad moenia tendit. At Venus obscûrô gradientîs aêre saepsit, et multô nebulae circum dea fûdit amictû, cernere nê quis eôs neu quis contingere posset môlîrîve moram aut veniendî poscere causâs. 415 Ipsa Paphum sublîmis abit sêdêsque revîsit laeta suâs, ubi templum illî, centumque Sabaeô tûre calent ârae sertîsque recentibus hâlant.
Corripuêre viam intereâ, quâ sêmita mônstrat. Jamque ascendêbant collem, quî plurimus urbî 420 imminet adversâsque aspectat dêsuper arcês. Mîrâtur môlem Aenêas, mâgâlia quondam, mîrâtur portâs strepitumque et strâta viârum. Înstant ardentês Tyriî: pars dûcere mûrôs môlîrîque arcem et manibus subvolvere saxa, 425 pars optâre locum tectô et concludere sulcô; jûra magistrâtûsque legunt sânctumque senâtum. Hîc portûs aliî effodiunt; hîc alta theâtrîs fundâmenta locant aliî, immanîsque columnâs rûpibus excîdunt, scaenîs decora alta futûrîs. 430 Quâlis apês aestâte novâ per flôrea rûra exercet sub sôle labor, cum gentis adultôs êdûcunt fêtûs, aut cum lîquentia mella stîpant et dulcî distendunt nectâre cellâs, aut onera accipiunt venientum, aut agmine factô 435 ignâvum fûcôs pecus â praesêpibus arcent; fervet opus redolentque thymô fraglantia mella. “Ô fortûnâtî, quôrum jam moenia surgunt!” Aenêâs ait et fastîgia suspicit urbis. Înfert sê saeptus nebulâ (mîrâbile dictû) 440 per mediôs, miscetque virîs neque cernitur ûllî.
Lûcus in urbe fuit mediâ, laetissimus umbrae, quô prîmum jactâtî undîs et turbine Poenî effôdêre locô signum, quod rêgia Jûnô mônstrârat, caput âcris equî; sîc nam fore bellô 445 êgregiam et facilem vîctû per saecula gentem. Hîc templum Jûnônî ingêns Sidônia Dîdô condêbat, donîs opulentum et nûmine divae, aerea cui gradibus surgêbant limina nexaeque aere trabês, foribus cardô stridêbat aênîs. 450 Hôc prîmum in lûcô nova rês oblâta timôrem lêniit, hîc prîmum Aenêâs spêrâre salûtem ausus et adflîctîs melius cônfîdere rêbus. Namque sub ingentî lûstrat dum singula templô rêgînam opperiêns, dum quae fortûna sit urbî 455 artificumque manûs inter sê operumque labôrem mîrâtur, videt Îliacâs ex ordine pugnâs bellaque jam fâmâ tôtum vulgâta per orbem, Atrîdâs Priamumque et saevum ambôbus Achillem. Cônstitit et lacrimâns “Quis jam locus,” inquit, “Achâtê, 460 quae regiô in terrîs nostrî nôn plêna labôris? Ên Priamus. Sunt hîc etiam sua praemia laudî; sunt lacrimae rêrum et mentem mortâlia tangunt. Solve metûs; feret haec aliquam tibî fâma salûtem.” Sîc ait atque animum pictûrâ pascit inânî 465 multa gemêns, largôque ûmectat flûmine vultum. Namque vidêbat utî bellantês Pergama circum hâc fugerent Grajî, premeret Trojâna juventûs; hâc Phryges, instâret currû cristâtus Achillês. Nec procul hinc Rhêsî niveîs tentôria vêlîs 470 agnôscit lacrimâns, prîmô quae prôdita somnô Tÿdîdês multâ vastâbat caede cruentus, ardentîsque âvertit equôs in castra prius quam pâbula gustâssent Trojae Xanthumque bibissent. Parte aliâ fugiêns âmissîs Trôilus armîs, 475 înfêlix puer atque impâr congressus Achillî, fertur equîs currûque haeret resupînus inânî, lôra tenêns tamen; huic cervîxque comaeque trahuntur per terram, et versâ pulvis înscrîbitur hastâ. Intereâ ad templum nôn aequae Palladis ibant 480 crînibus Îliadês passîs peplumque ferêbant suppliciter, trîstês et tûnsae pectora palmîs; dîva solô fîxôs oculôs âversa tenêbat. Ter circum Îliacôs raptâverat Hectora mûrôs exanimumque aurô corpus vendêbat Achillês. 485 Tum vêrô ingentem gemitum dat pectore ab îmô, ut spolia, ut currûs, utque ipsum corpus amîcî tendentemque manûs Priamum cônspexit inermîs. Sê quoque principibus permixtum agnôvit Achîvîs, Eôâsque aciês et nigrî Memnônis arma. 490 Dûcit Amâzonidum lûnâtîs agmina peltîs Penthesilêa furêns mediîsque in mîlibus ardet, aurea subnectêns exsertae cingula mammae bellâtrix, audetque virîs concurrere virgô.
Haec dum Dardaniô Aenêae mîranda videntur, 495 dum stupet obtûtûque haeret dêfixus in ûnô, rêgîna ad templum, formâ pulcherrima Dîdô, incessit magnâ juvenum stîpante catervâ. Quâlis in Eurôtae rîpîs aut per juga Cynthî exercet Dîâna chorôs, quam mîlle secûtae 500 hinc atque hinc glomerantur Orêades; illa pharetram fert umerô gradiênsque deâs superêminet omnîs (Lâtônae tacitum pertemptant gaudia pectus): tâlis erat Dîdô, tâlem sê laeta ferêbat per mediôs instâns operî rêgnîsque futûrîs. 505 Tum foribus dîvae, mediâ testûdine templî, saepta armîs soliôque altê subnixa resêdit. Jûra dabat lêgêsque virîs, operumque labôrem partibus aequâbat justîs aut sorte trahêbat: cum subitô Aenêâs concursû accêdere magnô 510 Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum Teucrôrumque aliôs, âter quôs aequore turbô dispulerat penitusque aliâs âvêxerat ôrâs. Obstipuit simul ipse, simul percussus Achâtês laetitiâque metûque; avidî conjungere dextrâs 515 ardêbant, sed rês animôs incognita turbat. Dissimulant et nûbe cavâ speculantur amictî quae fortûna virîs, classem quô lîtore linquant, quid veniant; cûnctîs nam lêctî nâvibus îbant ôrantês veniam et templum clâmôre petêbant.
520 Postquam intrôgressî et côram data côpia fandî, maximus Îlioneus placidô sîc pectore coepit: “Ô rêgîna, novam cui condere Juppiter urbem justitiâque dedit gentîs frênâre superbâs, Troês tê miserî, ventîs maria omnia vectî, 525 ôrâmus; prohibê infandôs â nâvibus ignîs, parce piô generî et propius rês aspice nostrâs. Nôn nôs aut ferrô Libycôs populâre penâtîs vênimus, aut raptâs ad lîtora vertere praedâs; nôn ea vîs animô nec tanta superbia victîs. 530 Est locus, Hesperiam Grajî cognômine dîcunt, terra antîqua, potêns armîs atque ûbere glaebae; Oenôtrî coluêre virî; nunc fâma minôrês Îtaliam dîxisse ducis dê nômine gentem. Hic cursus fuit, 535 cum subitô adsurgêns flûctû nimbôsus Oriôn in vada caeca tulit penitusque procâcibus Austrîs perque undâs superante salô perque invia saxa dispulit; hûc paucî vestrîs adnâvimus ôrîs. Quod genus hoc hominum? quaeve hunc tam barbara môrem 540 permittit patria? Hospitiô prohibêmur harênae; bella cient prîmâque vetant cônsistere terrâ. Sî genus hûmânum et mortâlia temnitis arma, at spêrâte deôs memorês fandî atque nefandî. Rêx erat Aenêâs nôbîs, quô jûstior alter 545 nec pietâte fuit, nec bellô major et armîs. Quem sî fâta virum servant, sî vêscitur aurâ aetheriâ neque adhûc crûdêlibus occubat umbrîs, nôn metus, officiô nec tê certâsse priôrem paeniteat: sunt et Siculîs regiônibus urbês 550 armaque Trojânôque â sanguine clârus Acestês. Quassâtam ventîs liceat subdûcere classem et silvîs aptâre trabês et stringere rêmôs, sî datur Îtaliam sociîs et rêge receptô tendere, ut Îtaliam laetî Latiumque petâmus; 555 sîn absûmpta salûs, et tê, pater optime Teucrum, pontus habet Libyae nec spês jam restat Iûlî, at freta Sîcaniae saltem sêdêsque parâtâs, unde hûc advectî, rêgemque petâmus Acestên.” Tâlibus Îlioneus; cûnctî simul ôre fremebant 560 Dardanidae.
Tum breviter Dîdô vultum dêmissa profâtur: “Solvite corde metum, Teucrî, sêclûdite cûrâs. Rês dûra et rêgnî novitâs mê tâlia côgunt môlîrî et lâtê fînîs custôde tuêrî. 565 Quis genus Aenêadum, quis Trojae nesciat urbem, virtûtêsque virôsque aut tantî incendia bellî? Nôn obtûnsa adeô gestâmus pectora Poenî, nec tam âversus equôs Tyriâ Sôl jungit ab urbe. Seu vôs Hesperiam magnam Sâturniaque arva 570 sîve Erycis fînîs rêgemque optâtîs Acestên, auxiliô tûtôs dîmittam opibusque juvâbô. Vultis et hîs mêcum pariter cônsîdere rêgnîs? Urbem quam statuô, vestra est; subdûcite nâvîs; Trôs Tyriusque mihî nûllô discrîmine agêtur. 575 Atque utinam rêx ipse Notô compulsus eôdem adforet Aenêâs! equidem per lîtora certôs dîmittam et Libyae lûstrâre extrêma jubêbô, sî quibus êjectus silvîs aut urbibus errat.”
Hîs animum arrêctî dictîs et fortis Achâtês 580 et pater Aenêâs jamdûdum êrumpere nûbem ardêbant. Prior Aenêan compellat Achâtês: “Nâte deâ, quae nunc animô sententia surgit? Omnia tûta vidês, classem sociôsque receptôs. Ûnus abest, mediô in flûctû quem vîdimus ipsî 585 summersum; dictîs respondent cêtera mâtris.” Vix ea fâtus erat cum circumfûsa repente scindit sê nûbês et in aethera purgat apertum. Restitit Aenêâs clârâque in lûce refulsit ôs umerôsque deô similis; namque ipsa decôram 590 caesariem nâtô genetrîx lûmenque juventae purpureum et laetôs oculîs adflârat honôrês: quâle manûs addunt eborî decus, aut ubi flâvô argentum Pariusve lapis circumdatur aurô. Tum sîc rêgînam adloquitur cûnctîsque repente 595 imprôvîsus ait: “ Côram, quem quaeritis, adsum, Trôius Aenêâs, Libycîs êreptus ab undîs. Ô sôla înfandôs Trojae miserâta labôrês, quae nôs, reliquiâs Danaum, terraeque marisque omnibus exhaustîs jam câsibus, omnium egênôs, 600 urbe, domô sociâs, grâtês persolvere dignâs nôn opis est nostrae, Dîdô, nec quidquid ubîque est gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem. Dî tibî, sî qua piôs respectant nûmina, sî quid ûsquam jûstitiae est et mêns sibi cônscia rêctî, 605 praemia digna ferant. Quae tê tam laeta tulêrunt saecula? Quî tantî tâlem genuêre parentês? In freta dum fluviî current, dum montibus umbrae lûstrâbunt convexa, polus dum sîdera pascet, semper honôs nômenque tuum laudêsque manêbunt, 610 quae mê cumque vocant terrae.“ Sîc fâtus amîcum Îlionêa petit dextrâ laevâque Serestum, post aliôs, fortemque Gyân fortemque Cloanthum.
Obstipuit prîmô aspectû Sîdônia Dîdô, câsû deinde virî tantô, et sîc ôre locûta est: 615 “Quis tê, nâte deâ, per tanta perîcula câsus însequitur? Quae vîs immânibus applicat ôrîs? Tûne ille Aenêâs quem Dardaniô Anchîsae alma Venus Phrygiî genuit Simoëntis ad undam? Atque equidem Teucrum meminî Sîdôna venîre 620 fînibus expulsum patriîs, nova rêgna petentem auxiliô Bêlî; genitor tum Bêlus opîmam vastâbat Cyprum et victor diciône tenêbat. Tempore jam ex illô câsus mihî cognitus urbis Trojânae nômenque tuum rêgêsque Pelasgî. 625 Ipse hostis Teucrôs însignî laude ferêbat sêque ortum antîquâ Teucrôrum â stirpe volêbat. Quâre agite, Ô têctîs, juvenês, succêdite nostrîs. Mê quoque per multôs similis fortûna labôrês jactâtam hâc dêmum voluit cônsistere terrâ; 630 Nôn ignâra malî miserîs succurrere discô.” Sîc memorat; simul Aenêan in rêgia dûcit têcta, simul dîvum templîs indîcit honôrem. Nec minus intereâ sociîs ad lîtora mittit vîgintî taurôs, magnôrum horrentia centum 635 terga suum, pinguîs centum cum mâtribus agnôs, mûnera laetitiamque diî. At domus interior rêgâlî splendida luxû înstruitur, mediîsque parant convîvia têctîs: arte labôrâtae vestês ostrôque superbô, 640 ingêns argentum mênsîs, caelâtaque in aurô fortia facta patrum, seriês longissima rêrum per tot ducta virôs antîquâ ab orîgine gentis.
Aenêâs (neque enim patrius cônsistere mentem passus amor) rapidum ad nâvîs praemittit Achâtên, 645 Ascaniô ferat haec ipsumque ad moenia dûcat; omnis in Ascaniô cârî stat cûra parentis. Mûnera praetereâ Îliacîs êrepta ruînîs ferre jubet, pallam signîs aurôque rigentem et circumtextum croceô velâmen acanthô, 650 ornâtûs Argîvae Helenae, quôs illa Mycênîs, Pergama cum peteret inconcessôsque hymenaeôs, extulerat, mâtris Lêdae mîrâbile dônum; praetereâ scêptrum, Îliône quod gesserat ôlim, maxima natârum Priamî, collôque monîle 655 bâcâtum, et duplicem gemmîs aurôque corônam. Haec celerâns iter ad nâvîs tendêbat Achâtês.
At Cytherêa novâs artîs, nova pectore versat cônsilia, ut faciem mûtâtus et ôra Cupîdô prô dulcî Ascaniô veniat, dônîsque furentem 660 incendat rêgînam atque ossibus implicet ignem. Quippe domum timet ambiguam Tyriôsque bilinguîs; ûrit atrôx Jûnô et sub noctem cûra recursat. Ergô hîs âligerum dictîs adfâtur Amôrem: “Nâte, meae vîrês, mea magna potentia, sôlus 665 nâte patris summî quî têla Typhoêa temnis, ad tê cônfugiô et supplex tua nûmina poscô. Frâter ut Aenêâs pelagô tuus omnia circum lîtora jactêtur odiîs Jûnônis acerbae, nôta tibi, et nostrô doluistî saepe dolôre. 670 Nunc Phoenissa tenet Dîdô blandîsque morâtur vôcibus, et vereor quô sê Jûnônia vertant hospitia: haud tantô cessâbit cardine rêrum. Quôcircâ capere ante dolîs et cingere flammâ rêgînam meditor, nê quô sê nûmine mûtet, 675 sed magnô Aenêae mêcum teneâtur amôre. Quâ facere id possîs nostram nunc accipe mentem: rêgius accîtû cârî genitôris ad urbem Sîdoniam puer îre parat, mea maxima cûra, dôna ferêns pelagô et flammîs restantia Trojae; 680 hunc egô sôpîtum somnô super alta Cythêra aut super Îdalium sacrâtâ sêde recondam, nê quâ scîre dolôs mediusve occurrere possit. Tû faciem illîus noctem nôn amplius ûnam falle dolô et nôtôs puerî puer indue vultûs, 685 ut, cum tê gremiô accipiet laetissima Dîdô rêgâlîs inter mênsâs laticemque Lyaeum, cum dabit amplexûs atque ôscula dulcia fîget, occultum înspîrês ignem fallâsque venênô.” Pâret Amor dictîs cârae genetrîcis, et âlâs 690 exuit et gressû gaudêns incêdit Iûlî. At Venus Ascaniô placidam per membra quiêtem inrigat, et fôtum gremiô dea tollit in altôs Îdaliae lûcôs, ubi mollis amâracus illum flôribus et dulcî aspîrâns complectitur umbrâ.
695 Jamque îbat dictô pârêns et dôna Cupîdô rêgia portâbat Tyriîs duce laetus Achâtê. Cum venit, aulaeîs jam sê rêgîna superbîs aureâ composuit spondâ mediamque locâvit, jam pater Aenêâs et jam Trojâna juventûs 700 conveniunt, strâtôque super discumbitur ostrô. Dant manibus famulî lymphâs Cereremque canistrîs expediunt tônsîsque ferunt mantêlia villîs. Quînquâgintâ intus famulae, quibus ordine longam cûra penum struere et flammîs adolêre penâtîs; 705 centum aliae totidemque parês aetâte ministrî, quî dapibus mênsâs onerent et pôcula pônant. Nec nôn et Tyriî per lîmina laeta frequentês convênêre; torîs jussî discumbere pictîs. Mîrantur dôna Aenêae, mîrantur Iûlum, 710 flagrantîsque deî vultûs simulâtaque verba, pallamque et pictum croceô vêlâmen acanthô. Praecipuê înfêlîx, pestî dêvôta futûrae, explêrî mentem nequit ardêscitque tuendô Phoenissa, et pariter puerô dônîsque movêtur. 715 Ille ubi complexû Aenêae collôque pependit et magnum falsî implêvit genitôris amôrem, rêgînam petit. Haec oculîs, haec pectore tôtô haeret et interdum gremiô fovet înscia Dîdô însîdat quantus miserae deus. At memor ille 720 mâtris Acîdaliae paulâtim abolêre Sychaeum incipit et vîvô temptat praevertere amôre jam prîdem residês animôs dêsuêtaque corda.
Postquam prîma quiês epulîs mênsaeque remôtae, crâtêrâs magnôs statuunt et vîna corônant. 725 Fit strepitus têctîs vôcemque per ampla volûtant âtria; dêpendent lychnî laqueâribus aureîs incênsî et noctem flammîs fûnâlia vincunt. Hîc rêgîna gravem gemmîs aurôque poposcit implêvitque merô pateram, quam Bêlus et omnês 730 â Bêlô solitî; tum facta silentia têctîs: “Juppiter, hospitibus nam tê dare jûra loquuntur, hunc laetum Tyriîsque diem Trojâque profectîs esse velîs, nostrôsque hujus meminisse minôrês. Adsit laetitiae Bacchus dator et bona Jûnô; 735 et vôs Ô coetum, Tyriî, celebrâte faventês.” Dîxit et in mênsam laticum lîbâvit honôrem prîmaque, lîbâtô, summô tenus attigit ôre; tum Bitiae dedit increpitâns; ille impiger hausit spûmantem pateram et plênô sê prôluit aurô; 740 post aliî procerês. Citharâ crînîtus Iôpâs personat aurâtâ, docuit quem maximus Atlâs. Hic canit errantem lûnam sôlisque labôrês, unde hominum genus et pecudês, unde imber et ignês, Arctûrum pluviâsque Hyadâs geminôsque Triônês, 745 quid tantum Ôceanô properent sê tingere sôlês hîbernî, vel quae tardîs mora noctibus obstet. Ingeminant plausû Tyriî, Trôesque sequuntur. Nec nôn et variô noctem sermône trahêbat înfêlix Dîdô longumque bibêbat amôrem, 750 multa super Priamô rogitâns, super Hectore multa; nunc quibus Aurôrae vênisset fîlius armîs, nunc quâlês Diomêdis equî, nunc quantus Achillês. “Immô age et â prîmâ dîc, hospes, orîgine nôbîs însidiâs” inquit “ Danaum câsûsque tuôrum 755 errôrêsque tuôs; nam tê jam septima portat omnibus errantem terrîs et flûctibus aestâs.”
